A.Baytûrsınûlı qazaq terminologiяsınıñ principterі turalı baяndamasında: «Šındığında, mâdeniet âlsіz žerde žerge egіn az šığatının, mašinalar žûmıstı našar іsteytіnіn, önerkâsіbі men saudası az damitının, aurumen, ölіm-žіtіmmen kүresu tabıssız bolatının, tabiğat az bağınatını я tіpten bağınbaytının, tabiğattıñ dүley kүšterі adamdar үšіn apat pen qayıršılıq âkeletіnіn kіm terіske šığara aladı!? Bіzdіñ zamanımızda mâdeniet – ömіrdіñ eñ qattı qažetі» dep [1], mâdenietke ğılım, bіlіm ûğımdarın sıyğıza otırıp, žoğarı mâdeniettі, яğni onıñ іšіnde bіlіm men ğılımdı qabıldau үšіn ûğımdar men ideяlardı da qabıldau qažettіgіne nazar audaradı da, odan arı tіl terminologiяsın žasap šığaru mіndetіne toqtaladı. Sonımen bіrge lingvist ğalım basa nazar audarğan «...bіr ûğım âr tүrlі qûrılımda âr tүrlі sözdі žamılıp šıqpas» үšіn principterdі qatañ ûstanu kerektіgі âlі kүnge özektі qalpında qalıp tûr.

Sol kezdegі terminžasam tâžіribesіn ortağa sala kele, A.Baytûrsınûlı «Bіregey terminologiя žasap šığaru үšіn, tіl šûbarlaudan aulaq bolu үšіn bіzde Akademiяlıq ortalıqta qûrılğan arnayı komissiя belgіlі bіr principterdі qatañ ûstanuğa tiіs boldı» [1], degen edі. Ökіnіške qaray, ğalımnıñ, alaš ziяlılarınıñ terminologiя principterіne qatıstı ûstanımdarı, igі іsterі ûzaqqa barmağanı baršamızğa aяn. Saяsattıñ öktem kүšіmen orıs tіlіnen termin qabıldau үrdіsі beleñ alıp, ol žartı ğasırdan astam uaqıtqa sozıldı.

Elіmіz tâuelsіzdіkke ie bolğan 1991 žıldan bastap qoğamdağı özgerіspen bіrge ûlttıq sipattağı qazaq terminderіn žasauğa degen erekše qûlšınıs payda bolğanı mâlіm. Oğan dâlel – 1991-2003 žıldarı Memlekettіk terminologiя komissiяsında bekіtіlіp, belsendі qoldanısqa engen terminder, mısalı: âkіm, deldal, bosqın, baspabas, tіkûšaq, sıyaqı, ûlan, Eltañba, Ânûran, ğarıš, ğarıšker, kesene, ûžım, kүntіzbe, іssapar, zeynetaqı, ûšaq, otbası žâne t.b. [2. 6,102,103,104]. Ârine, sol kezdegі qoldanısqa engen töl terminderdіñ, audarma, balama terminderdіñ barlığı mіnsіz dep aytuğa kelmeydі. Šettіldіk terminderdі žappay audaru, bіrneše nûsqalı terminnіñ köbeюі, qoldanıs tappağan terminderdіñ orın aluı da dâl osı kezde köbeyіp ketkenі žasırın emes.   

Terminologiя principterіn ûsına otırıp, termindіk ûğımğa sâykes keletіn qazaq sözіn alu «... žoğarıdağılardıñ tіlі žâne tömendegіlerdіñ tіlі, sauattılardıñ tіlі žâne sauatsızdardıñ tіlі degen žіk šıqpau үšіn kerek» dep A.Baytûrsınûlınıñ aytqanı – үlken oy salarlıq,  nazar audararlıq mâsele. Sebebі, qazіrgі kezde qazaq tіlі qara žûmısšılar men bazar žağalağandardıñ tіlі degen pіkіrdіñ orın alıp otırğanı da ras. Al bûl oy-pіkіrdіñ žañsaq ekenіn dâleldeudіñ bastı žoldarı – barlıq mүmkіndіkterdі paydalana otırıp, qazaq tіlіn tolıqqandı ğılım tіlі retіnde damıtu, qazaq terminderіnіñ үles salmağın arttıru, šettіldіk terminderge balama ûsınu, bolmağan žağdayda onday terminderdі qazaq tіlіne beyіmdeu.

A.Baytûrsınûlı: «... ûğımdar men ideяlardı beyneleuge ana tіlі leksikonı tіpten žetpeydі. Bүkіl tүrkі halqınıñ aldında žoğarı mâdenietten qabıldağan ûğımdar men ideяlardı beyneleu үšіn žat tіlden sözdі я solayımen alu, я öz tіlіnіñ leksikonın beyіmdeu mіndetі tûr, яğni tіl terminologiяsın žasap šığaru mіndetі tûr» [1] degen bolatın. Odan berі ğasır uaqıt ötkenmen, bûl mâsele özektіlіgіn žoyğan žoq, qayta bûrınğıdan da özektіlіk qarqını kүšeye tүstі. Sebebі qazіrgі kezdegі kүndelіktі ömіrіmіzge enіp žatqan žaһandıq ğılım-bіlіm keñіstіgіndegі integraciя, ІT-tehnologiяnıñ köz іlespes žıldamdıqpen damuı žâne t.b. žağdaylar qazaq terminologiяsına öz âserіn tigіzbey qoyğan žoq. Mısalı, эlektronika salası boyınša 60000 termin bolsa, himiя salasında ol san bіrneše millionnan asadı eken [3].  Al olardıñ žүzden bіr bölіgіn ğana tіlіmіzde qoldanamız desek te, onıñ bârіne balama tabuğa tіlіmіzdіñ mүmkіndіgі bar ma?! Bar dep aytu qiın. Sondıqtan šet tіlіnen engen terminderdі igerude tek balamalı nûsqasın alumen šektelmey, onı negіzgі tûlğasın saqtap, qazaq tіlі zañdılıqtarına beyіmdep igeru žâne onı avtomattı žүyede bіrіzdendіru kezek kүttіrmeytіn asa özektі mâsele bolıp tûr.

2018 žılı qazaq tіlі âlіpbiіn latın grafikasına köšіru іs-šaraları aяsında «Žaña âlіpbi negіzіndegі qazaq tіlі emlesіnіñ ereželerі» žobası âzіrlengenі baršamızğa mâlіm. Bûl žobanıñ «Keybіr kirill ârіpterі men šettіldіk sözderdіñ emlesі» tarauında šettіldіk terminderdі tіlіmіzdіñ fonomorfologiяlıq zañdılıqtarına sâykes beyіmdep igeru qarastırılğan. Žoba boyınša žүrgіzіlgen sınama-saualnamalarda Ereženіñ žoğarıda atalğan tarauın, žekelegen qağidaların tiяnaqtay tүsu kerektіgіne qatıstı sın-eskertpeler bolğanmen, šettіldіk sözderdі tіlіmіzge beyіmdeu žobanıñ negіzgі erekšelіgі bolıp qaldı žâne ol A.Baytûrsınûlı bastağan Alaš ziяlılarınıñ maqsat-mүdde, ideяlarımen үndesіp žattı. Bіraq atalğan Erežede  šettіldіk terminderdі qazaq tіlіne beyіmdep igerudіñ žүyelengen bіregey modelderі anıqtalmadı, terminderdі žүyelі tүrde toptap žіkteu  kүrdelі, auqımdı ğılımi-zertteu nısanı da bolmadı. Degenmen qoldanbalı tûrğıdan  bûl özektі mâselenіñ šešu žolı retіnde ІT sүyemeldeu arqılı avtomattandırudı qarastıruğa boladı. Terminderdіñ belgіlі deñgeyde sözžasamdıq, fonomorfologiяlıq modelderі ayqındalıp, tûraqtandırılıp, avtomattı žүyede bіrіzdendіrіlgende olardı sûrıptau, igeru, bekіtu de oñay bolmaq. Ârine, mâselenі šešude aldağı mіndetter žetіlіp artıladı, atap aytqanda:

- šettіldіk terminbölšekterdі qûrılımı men atqaratın qızmetіne qaray lingvistikalıq  tûrğıdan žүyeleu žâne žіkteu;

- šettіldіk terminbölšekterdі žasalu žolına qaray žүyeleu.

- kіrme terminderdіñ fonomorfologiяlıq modelderіn ayqındau, toptau;

- terminbölšekterdі terminžasam qabіletіne baylanıstı taldau žâne t.b.

Qorıta aytqanda, qazaq tіlі immunitetіn arttıruda balamasız šettіldіk terminderdі igerudіñ ornı asa mañızdı. A.Baytûrsınûlınıñ  qazaq terminologiяsınıñ principterі turalı baяndamasındağı özektі mâsele žuıq arada šešіmіn tabuı үšіn eñ aldımen, orfograf, terminolog lingvist ğalımdardıñ tıñ ideяları, onı žүzege asıratın auızbіršіlіkpen žûmıs atqaratın šığarmašılıq tobı qažet dep oylaymız. Inta-žіger kүšі, ideя bіrlіgі, ûlt tіlіne adaldıq bolğan žerde tіlіmіzdіñ bolašağı žarqın bolatınına senemіz.

Paydalanılğan âdebietter:

1.     A.Baytûrsınnıñ qazaq terminologiяsınıñ principterі turalı baяndaması (bіrіnšі bүkіlodaqtıq tүrkіtanulıq siez. (Baqı qalası) https://termincom.kz/articles/?id=135

2. Bekіtіlgen terminder žinağı 1-tom. Nûr-Sûltan, 2020žıl. 389b.
3. http://genling.ru/books/item/f00/s00/z0000021/st002.shtml https://medconfer.com/node/2347

B.Isqaq, Š.Šaяhmetov atındağı «Tіl-Qazına» ûlttıq ğılımi-praktikalıq ortalığı, f.ğ.k.