Tûžırımdama: Tіl töñіregіndegі tүytkіl
Tіl – ûlttıñ bastı qûndılığı. Ûlt ûstazı Ahmet Baytûrsınûlı «Ûlttıñ saqtaluı men žoğaluına da sebep bolatın – halıqtıñ özі. Tіlі žoğalğan ûlttıñ özі de žoğaladı»,– dep beker aytqan žoq. Žer ûltqa ösіp örkendeu үšіn, tіl memleket iesі – ûlttıñ tûtastığın, bolmısın saqtau үšіn qažet. Al bіz Ata Zañda žazılğan memlekettіk tіldіñ mârtebesіn qanšalıqtı köterіp otırmız? Bûl – үlken mâsele.
Ûlttıñ ûlt bolıp qalıptasuı үšіn aldımen tіl örkendeuі kerek. Âlemde bүgіngі tañda 6500-den astam tіl bar. Bіraq olardıñ 2000 šaqtısı «ölі tіlder» qatarına engen. Zertteu nâtižesі körsetkendey, âr 15 kүn sayın âlemde bіr tіl öledі. Bûdan šığatın qorıtındı, tâuelsіz eldіñ tіlі eškіmge tâueldі bolmauı qažet. Tіldіñ qûrığanı – eñ үlken qasіret. Sol үšіn halqı qoldap, zañmen öz tіlіn qorğap, bârі de tіrlіk qılıp žatır. Ötken aptada Qırğız Respublikasınıñ Žogorgu Kenešі Memlekettіk tіl turalı zañ žobasın qabıldadı. Endі qırğız tіlіn bіlmeytіn adam memlekettіk qızmette žûmıs atqara almaydı. Memlekettіk tіldі kemі V1 deñgeyіnde, яğni ortaša deñgeyde bіletіnder ğana memlekettіk qızmetke tağayındaladı. Sonımen bіrge qırğız tіlіn bіlu deñgeyіne qoyılatın talap ta žıl sayın qataя beredі.
Bûl ğana emes, Özbekstan da 2021 žılı 26 mausımda «Tіl turalı» zañğa tүzetuler engіzdі, zañ žobasın qayta qabıldadı. Elde endі özbek tіlіnіñ mârtebesі үstem. Köršіler žaһandıq qauіpten tіlіn osılay qorğap žatqanda, bіzge qaytpek kerek?
Qazaq bilіgі de qarap otırğan žoq. Bіzde Qazaqstan Respublikasında tіl saяsatın damıtudıñ 2023–2029 žıldarğa arnalğan tûžırımdamasın іske asıru žönіndegі іs-qimıl žosparı talqılanıp žatır. Osı aptanıñ basında Үkimet žanındağı memlekettіk tіl saяsatı žönіndegі komissiяnıñ qûramı žañardı. Onıñ qûramına âl-Farabi atındağı Qazaq ûlttıq universitetіnіñ professorı, filologiя ğılımınıñ doktorı Anar Salqınbay, Ahmet Baytûrsınûlı atındağı Tіl bіlіmі institutınıñ bölіm meñgerušіsі, filologiя ğılımınıñ doktorı, professor Qûralay Kүderinova, žazušı, publicist, Qazaqstannıñ eñbek sіñіrgen qayratkerі Aldan Smayıl, Ûlttıq ğılım akademiяsınıñ tolıq mүšesі, filologiя ğılımınıñ doktorı, professor Kârіmbek Qûrmanâliev endі.
Qazaq tіlі – Qazaqstan Respublikasınıñ Konstituciяsında memlekettіk mârtebe berіlgen tіl žâne tituldı ûlttıñ tіlі retіndegі ayrıqša qûndılıq. Ol – Qazaqstanda tûratın barlıq эtnostardı tûtastırušı faktor žâne eldіñ barlıq ruhani qazınasınıñ qaynar közі. Sondıqtan aldağı uaqıtta qazaq tіlіn meñgeru, osı tіlde söyleu žâne qızmet etu barlıq azamattıñ parızı.
Tâuelsіzdіk alğan žıldarmen salıstırğanda tituldı ûlt retіnde qazіr qazaqtıñ үles salmağı žıl sanap artıp keledі. Bûl tіldіk ortada qazaq tіlіnіñ үstemdіgі nığaя beretіnіn dâleldeydі. 2021 žılı žүrgіzіlgen Ûlttıq halıq sanağı qorıtındısı boyınša qazaq ûltınıñ үlesі 70,4 payızdan astı. Bûl monoûlttı memlekettіñ qalıptasıp kele žatqanın bіldіredі. Resmi mâlіmetter boyınša tүrkіtіldes halıqtardıñ іšіnde özbekterdіñ 72 payızı, ûyğırlardıñ 71,7 payızı, qırğızdardıñ 58,5 payızı qazaq tіlіn söyleu tіlі deñgeyіnde, al 12 payızı qazaqša oqıp, žaza alatın žoğarı deñgeyde meñgergenі anıqtaldı. Slavяn diasporası іšіnde orıstardıñ 25,1 payızı, ukraindardıñ 23,7 payızı, belorustardıñ 22,8 payızı, polяktardıñ 22,1payızı, sonday-aq nemіs diasporasınıñ 25,2 payızı auızekі qazaq tіlіn tүsіnedі. Atalğan diasporalar іšіnde qazaqša oqıp, žaza bіletіnder үlesі – 2,9 payızdı qûraydı. Demek, bûdan šığatın tûžırım, memlekettіk tіl qoldanısınıñ sapasın âlі de bolsa žaqsartu qažet.
Tûžırımdamada atap körsetіlgendey, halıqtıñ memlekettіk tіldі meñgeru körsetkіšі boyınša öñіrler arasında bіrıñğaylılıq žoq. Mısalı, zertteu nâtižesіne sүyensek, qazaq tіlіn meñgergen respondentterdіñ köbі – Atırau (78,8%), Mañğıstau (76,1%), Žambıl (74,1%), Qızılorda (73,2%) oblıstarınıñ tûrğındarı. Qazaq tіlіn tiіstі deñgeyde meñgermegenderdіñ үlesі Soltүstіk Qazaqstan (8,2%), Qostanay (9,0%), Qarağandı (6,5%) oblısı tûrğındarına tiesіlі. Demek, atalğan öñіrlerde tіl saяsatın žandandıru qažettіlіgі barğan sayın özektі bolıp otır.
Žalpı memlekettіk tіl turalı zañ žan-žaqtı orındaluı үšіn qaytpek kerek? «Tіl turalı» zañdı qaytadan qabıldap, zañdı qatañdatu kerek pe, žoq âlde memlekettіk tіldіñ mârtebesіnіñ үstemdіgіn ayqındaytın arnayı tetіkter žasaluı qažet pe? Menіñše, ekeuі de kerek. Özbek pen qırğız bilіgі memlekettіk tіl turalı zañın qabıldap үlgerdі. Al bіz še? Köp boldı, âlі tûžırımdamanı talqılap žatırmız. Osı aptanıñ basında Mâžіlіs deputattarı Qazıbek Isa, Maksim Rožin, Ermûrat Bapi, Samat Mûsabaev, Edіl Žañbıršin, Nartay Sârsenğaliev, Asqar Sadıqov, Eržan Beysenbaev, Nûrlan Âuesbaev siяqtı ondağan deputattar osı «Tіl turalı tûžırımdamağa» qatıstı oyın aytıp, dabıl qaqtı. Endі osığan qûlaq tүrsek,
«Tіl Tûžırımdaması 2023 žılğı 11 sâuіrde ašıq normativtіk qûqıqtıq aktіler portalında (Ašıq NQA portalı) žariяlandı. Qoğam tarapınan 11-24 sâuіr aralığında ašıq portalda Tûžırımdama žobasına 4103 qaralım žasalınıp, 126 pіkіr tүstі. Barlığına žauap berіldі. Ešqanday qarsı pіkіr žazılmağan. 4103 qaralımnıñ barlığı qoldap, eškіm qarsı šıqpağan. Tek 11 dizlayk qana bar.
QR Үkіmetіnіñ qaulısı žobasında: «Tіldіk, эtnodemografiяlıq žâne saяsi žağdaylardı eskere kele, qazaqstandıq qoğamnıñ bіregeylіgіn nığaytu faktorı «Memlekettіk tіl turalı» arnayı Zañ âzіrleu mañızdı mâsele.Mûnday Zañ memlekettіk tіl retіnde qazaq tіlіnіñ mârtebesіn naqtı belgіleuge, onı paydalanu salasın ayqındauğa, qoldanıs mâdenietіn arttıruğa zor mүmkіndіk beredі. Atalğan Zañdı qabıldaudıñ alğıšarttarın qalıptastıru žûmıstarı kezeñ-kezeñіmen žүrgіzіletіn boladı» dep tayğa tañba basqanday ayqın žazılğan. Osı «Memlekettіk tіl turalı» arnayı Zañ âzіrleu mañızdı mâsele» dep bastalatın eñ bastı tûžırım Žobanıñ «Tіl saяsatın damıtudıñ negіzgі qağidattarı men tâsіlderі» degen 5-bölіmіnіñ «Tіldіk ortağa negіzdelgen tіl saяsatın žүrgіzu» attı 1-tarauınıñ «Memlekettіk tіl žâne qoğamdıq salalar» degen 3-paragrafınan alınıp tastalıp otır. Tûžırımdama žobasınıñ alğašqı dûrıs nûsqası Ašıq NQA portalına 11 sâuіr kүnі ornalastırıldı. Al memlekettіk tіl turalı zañ qabıldau qažet degen talaptı alıp tastap, özgertіlgen bûrıs nûsqası 20 sâuіr kүnі qayta ornalastırıldı.Үkіmet «Tûžırımdamadağı Memlekettіk tіl turalı zañ qabıldau kerek» degen talaptı ne үšіn alıp tastadı? Tûžırımdamadağı «Memlekettіk tіl turalı» arnayı Zañ âzіrleu mañızdı mâsele» degen eñ bastı talaptı eldіñ bârі talqılap, qoldap žatır ğoy? Sonda үkіmet halıq talabına qarsı ma? Bіzdіñ talap: Tіl tûžırımdaması 2023 žılğı 11 sâuіrdegі bastapqı nûsqası qayta qoyılıp, tûtastay qabıldanuı tiіs! – deydі 10 deputat үkіmetke žoldağan žazbasında.
Al Qazaqstan Respublikasında tіl saяsatın damıtudıñ 2023–2029 žıldarğa arnalğan tûžırımdamasında «2025 žılğa qaray «Memlekettіk tіl turalı» žaña zañnıñ žobası žazıladı» dep atap körsetіlgen.
Žalpı tіlge qatıstı zañ kerek. Bіraq bіz onı qabıldaudı nege keyіnge ısıra beremіz? Bіzdіñ tіlek – tіldіñ töñіregіndegі tүytkіl tezіrek šešіlse deymіz.
Derekköz: https://anatili.kazgazeta.kz/news/61770