LATINNEGІZDІ QAZAQ ÂLІPBIІN MEÑGERTUDEGІ TRENINGTERDІÑ MҮMKІNDІGІ

Žaña âlіpbi bekіtіlgennen bastap latınnegіzdі qazaq âlіpbiіne tolıq köškenge deyіngі aralıqta žүzege asırılatın šaralardı tört bağıtta qarastıruğa boladı:
№
|
Žûmıs tүrlerі |
Žүzege asıru formaları |
Žүzege asırušı
|
11
|
Žalpı үgіt-nasihat, tүsіndіru žûmıstarı |
Döñgelek үstel, seminar, brifing, konferenciя, BAQ žariяlanımı, rolikter, qazaq âlіpbiіn latın grafikasına köšіru žönіndegі körnekі önіmder (bilbordtar, laytbokstar, körmeler, bannerler, žâne t.b.) |
spiker |
2 |
Emle eržesі žobasımen tanıstıru žûmıstarı |
Sınama-saualnama, saualnama, aqparattıq sağat, seminar-keñes |
ğalım-âdіskerler |
3 3 |
Dağdı qalıptastıru žûmıstarı |
Trening, seminar-trening |
trener |
4 |
Oqıtu žûmıstarı |
Bіlіktіlіktі arttıru kurstarı |
trener-oqıtušı |
Osınıñ іšіnde bіlіktіlіktі arttıru kursına deyіn dağdı qalıptastıru žûmıstarın žүrgіzudіñ mañızı zor. Dağdı dep alğašqıda sanalı orındaudı qažet etetіn ârekettіñ žattığular nâtižesіnde avtomattı qalıptasuın aytamız. Bûl žûmıstar treningter, seminar-treningter arqılı žүzege asırıladı. Trening terminі ağılšın tіlіnіñ training (tura mağınasında – «žattığu») sözіnen alınğan. Bûl kүnde «trening» – interaktivtі âdіsterdі qoldanu arqılı žүzege asatın, яğni үyrenušі men bağıttaušınıñ bіrlese žûmıs atqaruına negіzdeletіn zamanaui oqıtu formasın bіldіredі. Ю.N. Emelьяnov negіzgі erekšelіgіn salmaqtay kelіp, treningke «іs-ârekettіñ kez kelgen qiın tүrіn igeru men oqıtu qabіlettіlіgіn damıtu âdіsterіnіñ toptaması» degen anıqtama beredі [1].
«Treningtі, bіr žağınan, tolıqqandı oqıtu үrdіsі dep te aytuğa kelmeydі, özіnіñ atı aytıp tûrğanday, köp žağdayda, trening – bûl bar, belgіlі aqparattı adamnıñ igeruіne ıñğaylı formada ûsınudıñ bіr tүrі» [2]. Trening – adamdı dağdılanuğa үyretetіn tiіmdі oqıtu formalarınıñ bіrі, qısqa merzіm іšіnde praktikalıq qoldanısta qažettі ârі tiіmdі bіlіkter men dağdılardı igeruge bağıttalğan oqu sabaqtarı.
Treningtіñ negіzgі maqsatı qatısušılar үšіn arnayı praktikalıq dağdılardı qalıptastıru bolıp tabıladı. Kez kelgen treningte aldımen treningtіñ taqırıbı, maqsatı men mіndetі habarlanıp, soñında refleksiя, qorıtındı žasaladı. Körsetіlgen žүyenіñ saqtaluı trening barısında közdegen maqsatqa žetuge negіz boladı.
Treningtіñ ossınday mүmkіndіgіn latın grafikasına negіzdelgen qazaq âlіpbiіn meñgertu barısında qalay paydalanuğa boladı? Žoğarıda aytıp ötkenіmіzdey, qazіrgі uaqıtta osı bağıttağı žûmıstar žalpı tүsіndіru, nasihattaudan žazu žâne oqu dağdısın qalıptastıruğa qaray auısıp keledі. Ahmet Baytûrsınovtıñ pіkіrіnše, orfografiяnıñ tömendegі mâselelerі nazardan tıs qalmauı kerek: «Žaza bіlu үšіn tіldegі dıbıstardı tani bіlu kerek. Ol dıbıstarğa arnalğan ârіpterіn tani bіlu kerek. Tanığan ârіpterіn žaza bіlu kerek. Žazğan ârіpterіn dıbısımen atay bіlu kerek». Ğalımnıñ pіkіrіnen qorıtındı šığarar bolsaq, žazydı үyreny tömendegі dağdılardı bіluden tûradı:
1) Âlіpbidegі ârіpterdі žaza bіlu dağdısı;
2) Dıbıstardıñ žazılu dağdısın bіlu;
3) Sözder men söylemderdіñ orfogafiяlıq qatelіkterіn tүzetu dağdıcı;
4) Tүrlі žattığydı orındau dağdıcı.
Sonımen, qozğalğan mâselege qayta oralar bolsaq, Qarağandı oblısında Resurstıq tіl ortalığı tarapınan 2018 žıldıñ šіldesіnen bastap osı uaqıtqa deyіn bіrneše mekemede treningter ötkіzіldі. Alğašqı treningter âlіpbimen tanıstıru, žeñіl žattığulardı orındatu arqılı žazu men oqudıñ bastapqı dağdısın qalıptastıru, latın grafikasında žazu barısında kezdesetіn qiınšılıqtardı anıqtau maqsatı közdeldі. Soğan sâykes mına özgerіsterdі dûrıs qabıldaytınday tapsırmalar toptaması berіldі:
Akutpen žazılatın ârіpter |
Á á – A a, Ó ó – O o, Ú ú – U u, Ǵ ǵ – G g, ń – N n, Ý ý – Y y
|
Digrafpen žazılatın ârіpter |
SH – Š,CH – Č |
Keybіr ârіpterdіñ žazıluındağı özgerіster |
Q – Q; Ž – J; E,Ё,Э – E; I,Y – l; Я – l + A; Ю – l + ý; H,Һ – Һ, C – S |
Keyіngі treningterdіñ maqsat-mіndetі de kүrdelene tүsken. Atap aytqanda, žoğarıdağı maqsatqa endі emle ereželerіmen tanıstırıp, erežege say žazğızıp dağdılandıru maqsatı qosıladı.
Kez kelgen trening mazmûnı belgіlі bіr žүyemen berіledі. Onı šarttı tүrde bılay körstuge boladı: 1) kіrіspe bölіm; 2) tanımdıq bölіm; 3) bekіtu bölіmі.
Kіrіspe bölіmde treningtіñ bastı maqsatı men mіndetі, tanımdıq bölіmde qatısušını belsendendіruge, žaña dağdığa үyrenuge, oqu men žazu dağdısın qalıptastıruğa bağıttalğan žattığular men tapsırmalar, bekіtu bölіmіnde trening barısında qatısušılardıñ үyrengenіn pısıqtauğa bağıttalğan tapsırmalar berіledі. Tağı qosarımız, kіrіspe bölіmde taldanatın mâsele turalı qısqaša tүsіnіk beru үšіn šağın dârіster berіledі.
Trening barısında közdegen maqsatqa žetu үšіn trenerden talap etіletіn іs-âreketter:
- Šığarmašılıq mіndetter qoю, яğni trening taqırıbına sâykes nenі oqıtıp, nenі үyretetіndіgі turalı mіndetterdі ayqındau.
- Treningtіñ modulіn žasau.
- Treningke qatısušılarğa berіletіn taratpa materialdarın dayındau žâne basıp šığaru.
- Körnekіlіk qûraldarın dayındau (slaydtağı prezentaciя, arnayı plakattar, t.b.)
Dayındıq barısında trener qatısušılarğa qoяtın sûraqtarın aldın ala žosparlap aluı tiіs. Sûraqtar barlıq topqa, sonday-aq žeke adamdarğa da arnaladı. Sonday-aq qatısušılar tarapınan qoyıluı mүmkіn sûraqtarğa da bolžam žasalıp, ûtımdı žauap nûsqaları qarastırıluı kerek. Ötkіzіlgen treningterde үnemі qoyılatın sûraqtar âlіpbidegі keybіr ârіpterdіñ tañbalanuına, šettіldіk sözderdіñ žazıluına baylanıstı bolıp keledі. Âsіrese, âlіpbige enbegen ârіptermen keletіn šettіldіk sözderdі sındırıp, яğni, qazaqı dıbıstauğa beyіmdep qoldanudı auditoriя bіrden qabılday qoymaydı da, nâtižesіnde osı töñіrekte qoyılatın sûraqtar basqasına qarağanda basımdıq aladı.
Âdette, treningterge dayındalu barısında taratpa material retіnde trenerler tarapınan žaña âlіpbi nûsqası, oqılımğa arnalğan mâtіnder qatısušılardıñ barlığı qamtamasız etіletіndey âzіrlenіp alınadı. Auditoriяnıñ tehnikalıq mүmkіndіgі köteretіn žağdayda slayd tүrіndegі tûsaukeser, sonımen qosa plakattar men markerler t.b. eskerіledі.
Körnekі qûraldardı dayındağanda treningke qatısušılardı žûptıq žâne toptıq žûmısqa žûmıldıru arqılı orındalatın tapsırmalardıñ erekšelіgі nazardan tıs qalmaydı.
Al tûsaukeser mazmûnında ne qamtıladı? Resurstıq tіl ortalığı tarapınan dayındalatın slaydtardıñ mazmûnı retіmen bergende tömendegіdey:
- trening taqırıbı men maqsatı;
- žaña âlіpbi žâne âlіpbidegі özgerіster;
- žazu dağdısın qalıptastıruğa arnalğan žattığular;
- qatemen žûmıs žasauğa žâne tekseruge arnalğan žattığular;
- emle erežesіndegі özgerіstermen tanıstıruğa arnalğan žattığular;
- oqu dağdısın qalıptastıruğa arnalğan žattığular;
- bekіtuge arnalğan žattığular;
- âleumettіk želіlerdegі tүrlі akciяlar men žobalardıñ paraqšaları.
Latın grafikasına negіzdelgen qazaq žazuına qatıstı ötkіzіletіn treningterdіñ eñ negіzgі maqsatı ayqın. Alayda tağı bіr maqsatı, bûl endі trenerdіñ aldına qoяtın maqsatı deuge boladı. Ol – žaña bіlіmdі үyretu žâne dağdı qalıptastıru үšіn eñ tiіmdі žoldarın, âdіsterіn igeru. Belsendі interaktivtі âdіs tүrі retіnde «oy ašar» («mozgovoy šturm»), šağın dârіs, pіkіrtalastı atap ketuge boladı.
Trening ötkіzu barısında kүtіletіn nâtiželerdі ayqındau mañızdı. Bûl – treningtіñ qorıtındısın šığaru үšіn žâne qatısušılarmen kerі baylanıs ornatu үšіn eñ qažettі qûral. Kүtіletіn nâtiželerdі «oy ašar» âdіsіmen žүzege asıruğa boladı. Nâtižesіnde âr qatısušı özіnіñ seminar-treningten ne kүtetіnі turalı aytadı. Qoldanu barısında öz žemіsіn berіp kele žatqan âdіstіñ bіrі – pіkіrlesu. Atalğan âdіstі treningtіñ basında, bolmasa aяğında qoldanu kerek degen bûlžımaytın ereže žoq. Treningtіñ barlıq kezeñderіnde bіrdey qoldanısta boladı. Ârbіr taqırıptı talqılau barısında trener qatısušılardıñ oy-pіkіrlerіn sûrap otıruı tiіs, âytpese oqıtu үrdіsі tek bіržaqtı ğana boladı, bûl, öz kezegіnde, ešqanday nâtižege âkelmeydі. Sol sebeptі pіkіr almasu âdіsіn žiіrek qoldanu qatısušılardıñ özіn erkіn sezіnuіne, qısılmay sûraq qoyıp, belgіlі bіr sûraq töñіregіnde öz pіkіrіn aytuğa, bolmasa mүldem tıñ derektermen qarulanuına tүrtkі boladı.
Trening ötkіzudіñ tүpkі maqsatı – adamdı naqtı tapsırmanı orındauğa qažettі bіlіm, šeberlіk žâne bağıtpen qamtamasız etu. Osını eskerіp kelgende, qazіrgі ötkіzіlіp žүrgen treningterdі bіlіktіlіktі arttıru kursına deyіngі ötpelі köpіr retіnde qabıldağan dûrıs sekіldі. Treningte özgerіs, nâtiže bіrden körіnedі. Qatısušılar psihologiяlıq kedergіler men іškі qorqınıštan arılıp, beyіmdelu, үyrenu kezeñіne ötedі.
Sonımen, trening – bûl adamğa žaña aqparattı, žaña bіlіmdі nemese bіlіktіlіktі igertudіñ tiіmdі tүrі. Onıñ özge oqıtu tүrlerіnen artıqšılığı da osında. Trenerler qatısušılarğa aqparattı berіp qana qoymaydı, sol aqparattı igerіp, onı іs žүzіnde qoldana bіluge үyretedі. Sondıqtan da ol nâtižege bağıttaladı, qısqa merzіm іšіnde maqsatqa qol žetkіzu qûralı retіnde mañızı zor.
Paydalanılğan âdebietter:
1.Emelьяnov Ю.N. Aktivnoe socialьno-psihologičeskoe. – Leningrad: Izdatelьctvo Leningradskogo universiteta, 1985. – 166 s.
2.«Trenerlіk šeberlіk mektebі (seminar-treningterdі žүrgіzudіñ âdіstemesі)»
treningіnіñ materialdarı. Almatı: 2013. – 22 b.
3.Torn K., Makey D. Trening. Nastolьnaя kniga trenera. – Piter: 2001 g. – 208 s.