Латын графикасына көшу рухани жаңғыру аясында жүзеге асырылып жатқан, ұлттың және тілдің болашағы үшін маңызды ісшара екенін ұмытпауымыз қажет. Кейбір адамдар бұл мәселені қазақ әліпбиіндегі әріптерді ағылшын әріптерімен ауыстыра салу деп түсінеді. Бұл – қате түсінік, әліпби мәселесімен тіл мамандары, әдіскерлер, ғалымдар айналысу керек деген ойдамыз. Дегенмен қазіргі қазақ тілінің болашағына жанашырлықпен қарап, әліпби нұсқасын ұсыну арқылы тілдің дамуына өз үлесін қосқысы келетін азаматтар көп.

Платформа для онлайн-коллаборации и образования Microsoft Teams стала доступна на казахском языке для всех пользователей, особенно эта возможность востребована в организациях образования. Microsoft Teams стала одной из первых зарубежных платформ для современного рабочего и учебного пространства, адаптированных на казахский язык.

Тіліміздің таусылмайтын жырын отыз жылдан бері толғап келеміз. Ата заңымызда мемлекеттік тілдің мәртебесін алған ана тіліміздің шын мәнінде өзінің ұлттық болмысын иеленгеніне шүбәсіз көңілмен қуанғанымызға да отыз жылға жуықтады. Кеңестік жүйенің өктемдігімен есіктен сығалап қалған тілімізді төрге шығарудың келелі амалдарын жасау тірлігіне ел болып, жұрт болып белсене араласып кеттік. Үкіметтік үлкен деңгейде мемлекеттік іс-шаралар жоспарлары жасалды, тілімізді дамытудың не бір игілікті қадамдарын ойластырған болды. Ғалымы бар, жазушысы бар, билік басындағы көсем, аузы дуалы тұлғалары бар, тіл келешегіне орай шешілуге тиіс өзекті мәселелерді ел алдында толғамын сеніммен айтты! Уақытқа үміт арттық, өз кезегімен болатын іске үстірттік, асығыстық танытпайық, уақыт бізге жұмыс істеп жатыр деген үмітпен, міне, ширек ғасырдан астам мезгілді де артқа тастадық. Тіліміз тұғырына қонды ма, байырғы сына жазудан бастау алған дәстүрі бай, түркілік көркем әуезді тіліміз төрімізге шықты ма?! Алдымен өзінің ұлан-байтақ отанында қазақтың мерейін биіктетті ме?! Әлемдік аядағы болашағы қандай?.. Ойға орала беретін осындай сұрақтар та отыз жылдан бері азайған жоқ.

Қазақстан Республикасында қазақ жазуының латын әліпбиіне өтуіне байланысты арнайы ұйымдастырылған халықаралық конференцияларда, сұқбат алаңдарында, ғалымдар жиындарында, интернет желілерінде көптеген ғылыми, халықтық пікірлер білдіріліп жатыр. Латын әліпбиінің қазақ жазуындағы таңбалары жайлы ғылыми, көпшілік тарапынан көптеген талқыға түсті, жеткілікті уақыт барысында електен өтті деп білеміз. Бұл пікірлердің көбі дерлік қазақ жазуының латын әліпбиінде таңбалануын қолдап-қуаттап, ерекшелігі мен артықшылықтары жайлы оң пікірлер білдірді.

....Қазақ қауымдастығында қолданып келген әліпбилер қазақтың төлтума графикасы емес. Біз ашық әліпби түрлерінің бәрімен де – араб, латын, кирил графикаларымен – жазып көрдік. Басқа тілдер сияқты біз де түпнұсқа әліпбидегі таңбаларды толық қабылдау/қабылдамау, әріптердің мәнін сақтау/сақтамау деген проблемаларға тірелдік. Бірақ қай жазу кезеңінде болсын, тілдегі дыбыстардың барлығына әріп арнаған, «бөгде» әліпбиден «өзіміздің» әліпби жасап алған, жазуына аса мән берген, біршама уақыт өтсе де дұрыс, жетілген әліпби жасауға ұмтылатын, жасап алатын ұлт болдық. Тілдің болашағын ұлттың болашағына байлайтын, оны жазуымен бекітетін өзге ұлттық тілдерден қалысқан жоқпыз.

ҚР Премьер-Министрі Асқар Мамин өткізген Қазақ тілі әліпбиін латын графикасына көшіру жөніндегі ұлттық комиссия отырысында жетілдірілген жаңа латын әліпбиі нұсқасын көріп қуанып қалдық. Ұлттық кеңестегі біздің ұсынысымыз, екі диграф әріпті алып тастап, Ш-ны диакритикалық таңбамен беру, Ч әрпін мүлде алып тастау және қазақтың І әрпін қайтару туралы сұрауымыздың бәрі орындалыпты! Тек біздің ұсынғанымыздай «і» әріптерін бұрын біз басындағы нүктесімен жазып келдік, сол күйі сақталуы үшін соңғы нұсқадан «і» мен «и» әріптері таңбаларының орнын ауыстыру керек. Сонда «і» әрпі бұрынғыдай төбесіндегі нүктелерімен, ал «й»,»и» әріптері нүктесіз болады.

2020 жылдың 28-29 қазан күндері жетілдірілген әліпби жобасындағы диакритикалық таңбаларды сынамадан өткізу бойынша республикалық деңгейде талқылау шаралары өткізіліп, нәтижелеріне талдау жасалған болатын. Қатысушы өңірлерден жекелеген пікірлермен қоса, кейбір қайталанып келетін пікірлер де болды. Олардың бірқатары /і/ мен /и/ дыбыстарының таңбасына қатысты айтылды: /и/ дыбысын і әрпі арқылы, керісінше /і/ дыбысын (төбесі түртілмеген) ɪ таңбасы арқылы жазу оларды бір-бірінен ажырату тұрғысынан оңай болмағаны, дауысты /і/ дыбысының үстіндегі үйреншікті нүктенің алынып тасталғаны өз орталарында пікірталас тудырғаны айтылды.

2021 жылғы 10 ақпан күні Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырысы бойынша Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласындағы тіл мәселесіне қатысты идеяларына орай «Мемлекеттік тіл – халықты ұйыстыру құралы» тақырыбы бойынша алқалы онлайн отырыс өткізді.

Қазақ елінің рухани жаңғыруының қарқыны күшті. Ұлт тарихындағы ақтаңдақтар айтылып жатыр – аштық құрбандарын түгел анықтап, олардың рухына тағзым ету бұрын тек зиялы қауым арасында көтерілген мәселе болса, қазір жаппай жұртшылық тарапынан талқыға салынып жатқанын көзіміз көріп отыр. Рухымызды түлететін қанша игі шара, бағдарлама қолға алынды. Осы бағдарламалардың ішіндегі халық санасына әсер етуі, бодан санадан бостан санаға жаңғыру тұрғысынан ерекшесі – латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшу реформасы.

Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырысы бойынша Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы ағымдағы жылғы 10 ақпан күнгі сағат 15:00-де Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласындағы тіл мәселесіне қатысты идеяларына орай «Мемлекеттік тіл – халықты ұйыстыру құралы» тақырыбы бойынша алқалы онлайн отырыс өткізеді.

Тарихқа жүгінсек, мамандардың айтуынша, W таңбасы бастапқыда бірде UU, бірде VV түрінде беріліп, нәтижесінде VV лигатурасын қолдану басымдыққа ие болған екен (XVI-XVIII ғғ.), және XІV ғасырдан бастап Ww ағылшын әліпбиінде жеке әріп ретінде орныққан. Француз тілінде W таңбасы әліпбиде болса да жазуда пайдаланылмайды. Ал итальян, румын, литва, латыш, серб, хорват, босни тілдерінде Ww таңбасы әліпбиде жоқ, тек кірме сөздерде пайдаланылады. Латын графикасын қолданып отырған түрік, әзербайжан, өзбек әліпбилеріне де Ww таңбасы алынбаған.

Мемлекеттік тілді білетін әрбір азамат қазақша үйренгісі келген досымен, әріптесімен немесе танысымен өз білімін бөліссін. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Тәуелсіздігінің 30 жылдығын мерекелеуге дайындық жөніндегі мемлекеттік комиссияның бірінші отырысында айтты.

Қазақ жазуын латын графикасына көшіру туралы Елбасы жарлығы шығып, әліпби нұсқаларын халыққа түсіндіру, насихаттау шарасы қолға алынғаннан бастап, мемлекеттік тілді үйретіп жүрген оқытушылар латынға негізделген әліпбиді тиімді оқыту мәселесі төңірегінде түрлі инновациялық жобаларды өмірге әкелді. Сөйтіп, қосымша диакритикалық таңбалар арқылы жазылатын әріптерді жазып үйрету, оқылым дағдысын жетілдіру тәжірибесі біршама қалыптасып үлгерді деп айтуға болады.

Ербол ТІЛЕШОВ, Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының атқарушы директоры: Латыннегізді қазақ әліпбиі – бүгінгі күн тақырыбындағы ең өзекті мәселенің бірі болып отыр. Қазақ қоғамының осы тақырып төңірегінде талқысы «Ана тілі» газетінің де назарынан тыс қалған емес. Күні кеше ғана ел назарына ұсынылған жаңа әліпбидің жай-жапсары, жетілдірілу мәселелері туралы да бірқатар сұрақтардың туындағаны белгілі. Бұл орайда көкейдегі сауалдарға маманның жауап бергені жөн деп білдік.

Әліпби түзу аса жауапты бастапқы кезең болса, ендігі кезекте негізгі орфо­графиялық ереже түзу осы кезеңнің қисынды жалғасы болып табылатыны белгілі. Бұл кезең әртүрлі ортологиялық құралдары (емле ережелерінің анықтағыш­тары, ономастикалық атаулардың анықта­ғыш­тары, т.б.) және ортологиялық лексикография түзудің (орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктер құрастырудың) бастамасы болып саналады.

Латын графикасына негізделген жаңа қазақ әліпбиінің ерекшелігі неде? Бұл сауал әркімнің де көкейінде тұратын басты сұрақ қой деп ойлаймын. Бұрынғы акутпен берілген әліпбиге қарағанда әбден жетілдіріліп, піскен, көпшілік мамандар талқысынан өткен әліпби болып отыр.

Саяси идеологияға негізделген билік жүйесінің енгізілуі ұлттың дүниетаным¬дық көзқарасы мен өмір сүру салтының түбегейлі өзгеруіне әкелгенін бүгінде бәріміз жақсы білеміз. Әліпби арқылы жазуды ауыстыру қазақ тілін тұрмыстық деңгейге ығыстырып, қолданыс аясын шектеп, оның дамуына, кеңеюіне жол бермегені де түсінікті. Сондықтан қазіргі таңдағы қазақ әліпбиін латын графикасына көшіруге байланысты батыл қадамдар, шешімдер ұлтымыз үшін, оның болашағы үшін жасалған маңызды қадамдардың бірегейі екендігін дұрыс түсінуіміз қажет.

Бұл жинақта Солтүстік Қазақстан облысының топонимдері бойынша толық ақпарат берілген. Кітаптың ерекшелігі: топоним түрлері, қалыптасу уәжі, құрылымы, диахронды тұрғыдан өзгеруі, рәсімдеу мәселелері қамтылған. Жинақ алты тарау, төрт қосымшадан тұрады. Берілген алғашқы екі қосымшада топонимдердің құрылымы және топонимдердің тілдік қабаттары (субстрат) бойынша ақпарат кестелер түрінде келтірілген. Жинақ филология саласындағы зерттеушілер, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, жалпы оқырман қауымға, ономастикаға қызығушылық танытушыларға арналған.