داۋىستى ماتىنگە اينالدىراتىن تەحنولوگييا
قازىر سان تٴا رلى اقپاراتتان كوز سٴا رىنەدى. ونىڭ قايسىسى شىن, قايسىسى وتىرىك ەكەنىن اجىراتۋ دا قيىن. ايتەۋىر سولاردىڭ اراسىنان قۇمنان التىن سٴا زگەندەي جىلت ەتە قالعان جاعىمدى جاڭالىققا ەلەڭ ەتە قالاسىڭ. بىر اي بۇرىن Nazarbayev University-ىندەگى اقىلدى جٴا يەلەر مەن جاساندى ينتەللەكت ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى (NU ISSAI) تٴا ركى تىلدەرىندەگى سويلەمدەردى تانيتىن تەحنولوگييا ازىرلەگەنىن جازىپ, وقىرمان قاۋىمنان سٴا يىنشى سۇراعان ەدىك. بۇل جولى عىلىم ورداسىنا ارنايى بارىپ, تەحنولوگييانى جاساعان ماماندارمەن تىلدەسۋدى جون كوردىك.
تەحنولوگييا تانيتىن ون تىلدىڭ قاتارىندا قازاق, ازەربايجان, وزبەك, قىرعىز, تٴا رىك, ۇيعىر, باشقۇرت, تاتار, чۋۆاش جانە ساحا تىلدەرى بار. جاڭا تەحنولوگييا Siri جانە Alexa داۋىستىق كومەكشىلەردىڭ, ۆيرتۋالدى اسسيستەنتتىڭ جانە داۋىس جٴا يەسىنىڭ ٴا لگىسىمەن اتالعان تٴا ركى تىلدەرىندەگى سويلەمدى ماتىنگە اينالدىرادى. مىسالى, كولەمدى جازباڭىزدى پەرنەتاقتامەن تىقىلداتىپ تەرمەي-اق وقي سالساڭىز, سول مەزەتتە ماتىنگە اينالىپ شىعا كەلەدى. قىسقاسى, ادام مەن كومپьۋتەر اراسىنداعى ارەكەتتەستىكتى بىرشاما جەڭىلدەتەدى.
مۇنداي تەحنولوگييانى ازىرلەۋگە جان-جاقتى دايىندىق كەرەك ەكەنى ايتپاسا دا تٴا سىنىكتى. الدىمەن ماتىندەردى قامتيتىن دەرەك قورى بولۋى ماڭىزدى. ماسەلەن, ينتەرنەتتەگى تىلدىك جانە سويلەۋ قورى باي تىلدەرگە اعىلشىن, جاپون, قىتاي تىلى جاتادى. ويتكەنى ولاردىڭ سويلەمدى تانۋ تەحنولوگيياسىنىڭ ۇزاقتىعى 1000-2000 ساعاتتى قامتىسا, كەرىسىنشە, تٴا ركى تىلدەرىنىڭ عالامتوردا اشىق تٴا ردە تارالعان سويلەۋ دەرەكتەرى از. قولجەتىمدىلىك جوق دەسەك بولادى. «سوندىقتان بىز تٴا ركى تىلدەرىندەگى سويلەمدى تانيتىن تەحنولوگييانى ازىرلەۋدى قولعا الدىق», دەدى ISSAI دەرەكتەر تالداۋشىسى رٴا ستەم ەسپانوۆ.
– ايتالىق, زەرتتەۋمىزدە قاراستىرعان чۋۆاش جانە ساحا تىلىنىڭ سويلەمدى تانۋداعى جالپى ۇزاقتىعى 20 ساعاتتان اسپايدى. وسىدان-اق ونىڭ كورسەتكىشى تومەن ەكەنىن بىلەسىز. بۇل جوبا تٴا ركى تىلدەرىنىڭ جالپى ەرەكشەلىكتەرىن لەكسيكا, فونولوگييا جانە مورفولوگييا تۇرعىسىنان پايدالانا وتىرىپ جاسالدى. سونداي-اق سويلەگەن سوزدى تانۋ ٴا دەرىسىندە تەحنولوگييا سيرەك قاتە جىبەرەدى. باشقۇرت, قازاق, تاتار, تٴا رىك, ۇيعىر جانە وزبەك تىلدەرى ٴا شىن سيمۆولدارداعى قاتەلىك بەس پايىزدان از, – دەدى ول.
جالپى, بۇل تەحنولوگييانى جاساۋعا ماماندار التى اي ۋاقىت جۇمساپ, وعان كەرەكتى تٴا ركى تىلدەرىندەگى سويلەمدەردى تانۋعا ارنالعان مول دەرەك قورىن جيناعان.
– بىز الدىمەن ماتىن دەرەكتەرىن جيناۋدى باستادىق. ماسەلەن, قازاق تىلىندەگى ماتىندى جيناۋ ٴا شىن ارنايى سايت اشىپ, وعان بارلىق وڭىردىڭ تۇرعىندارىن تارتىپ, ارتٴا رلى تاقىرىپتا سويلەگەن سوزىن جازىپ الدىق. سونىمەن بىرگە تەلەارنالارداعى بەينەجازبالاردان ايتۋلى تۇلعالاردىڭ سويلەگەن سوزدەرىن تٴا سىردىك. سونىڭ ناتيجەسىندە, قازاق تىلىنىڭ مول قورى جينالىپ, ونىڭ سانى 300 ساعاتتان, 1000 ساعاتقا دەيىن جەتتى, – دەدى NU ISSAI دەرەكتەر تالداۋشىسى سايدا مۇساحودجاەۆا.
قازىر ەلىمىزدە سيفرلىق جٴا يەگە بارىنشا نازار اۋدارىلىپ جاتقانى راس. بىز اڭگىمەلەپ وتىرعان تەحنولوگييا دا سونىڭ بىر جەمىسى دەر ەدىك. جاڭا مودەلьدى ISSAI سايتىنان كەز كەلگەن تۇتىنۋشى تەگىن پايدالانا الادى. جالپىعا قولجەتىمدى. قولدانۋشى باعدارلامالىق كودتى الىپ, جۇمىس ىستەي بەرەدى. تىپتى كەمشىلىكتەرىن بايقاسا, ونى جەتىلدىرۋگە دە قۇقى بار.
تىل – تىرى ورگانيزم. ار تىلدىڭ سان عاسىردان ساقتالعان تابيعاتى, تانىمى, بوياۋى بار. اسىرەسە تٴا ركى تىلدەرىندە كوركەمدىكتىڭ, اۋەزدىلىكتىڭ ٴا لەسى باسىم. عالىمدار سويلەمدى تانۋ تەحنولوگيياسىن ازىرلەگەندە وسى ەرەكشەلىككە باسا مان بەرىپتى.
– تٴا ركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرى تامىرلاس, بىر-بىرىنە جاقىن دەگەنىمىزبەن, كەيبىر سويلەمدەردىڭ ماعىناسىن تٴا سىنۋ قيىن بولدى. ساحا تىلىنىڭ دە وزگەشەلىكتەرى كوپ. سونىمەن بىرگە قازىر تٴا رىك, ازەربايجان, وزبەك حالىقتارى لاتىنشا قارىپتى پايدالانادى. ال بىز كيريلليسانى قولدانامىز. وسى جاعىنان دا شامالى كەدەرگىلەر كەزدەستى. بىراق ونى بىر قالىپقا تٴا سىردىك, – دەدى ر.ەسپانوۆ.
بىزبەن اڭگىمەلەسكەن رٴا ستەم ەسپانوۆ پەن سايدا مۇساحودجاەۆا – اقىلدى جٴا يەلەر مەن جاساندى ينتەللەكت ينستيتۋتىنىڭ جاس عالىمدارى. رٴا ستەم – الماتىداعى ابىلايحان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە بىلىم العان. اعىلشىن تىلى مۇعالىمى. وسىندا 2020 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى. جاس عالىم بۇعان دەيىن ماتىنگە قاتىستى «اتاۋلى ماتىندەردى انىقتاۋ» اتتى جوبا جاساپ شىعارعان. ال سايدا ەلورداداعى №56 مەكتەپ-ليسەيىن بىتىرگەن سوڭ Nazarbayev University-ىنە تٴا سكەن. ودان كەيىن كورەيادا ەكى جىل ماگيستراتۋرادا وقىپتى.
ISSAI ماماندارى ەندى سويلەمدى تانۋ تەحنولوگيياسىن ودان ارى جەتىلدىرىپ, ون تٴا ركى تىلىنىڭ قاتارىنا قاراقالپاق, نوعاي, تٴا ركىمەن تىلدەرىن قوسۋدى جوسپارلاپ وتىر. وسى باعىتتا جۇمىس جٴا رگىزىلىپ جاتىر. سونىمەن قاتار اتالعان ينستيتۋت عالىمدارى سويلەمدى تانۋ عانا ەمەس, ونى سينتەزدەۋگە ارنالعان جوبانى دا باستاپتى. ونى داۋىستى تٴا رلەندىرۋ دەپ ايتسا دا بولادى. بۇل دەگەنىمىز كەز كەلگەن ادامنىڭ 10-15 سەكۋندتاعى داۋىسىن الىپ, ونى ماتىنگە اينالدىرادى. بىر جاعىنان بۇل اۋديوكىتاپتارداعى ماتىندى اۋديوفايلعا جىلدام اۋدارادى.
ISSAI ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى, ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى حۋسەين اتاكان ۆارول بۇل جوبالاردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى جوعارى بىلىكتى تەحنيكالىق ساراپشىلاردى دايارلاۋ ەكەنىن جەتكىزدى. «ولار قازاقستاننىڭ تەحنولوگييالىق دامۋىنا ىقپال ەتىپ قانا قويماي, بولاشاق ۇرپاق ٴا شىن جاڭا مٴا مكىندىكتەر تۋعىزادى. تەحنولوگييالاردى باسقا ەلدەردە دامىتۋ ٴا شىن وزدەرىنىڭ كاسىبي بىلىمدەرىمەن, تاجىريبەلەرىمەن بولىسۋگە جانە قولدانۋعا دايىن», دەيدى بىلىكتى عالىم.