Зәуре Батаева – аудармашы, жазушы және блогер. Алматы Мемлекеттік университеті (ҚазҰПУ) мен Индиана университетінің (АҚШ) түлегі. «Мектеп», «Антрополог» повестері мен қысқа әңгімелері жарық көрген. Қазақ жазушыларының шығармаларын тікелей ағылшын тіліне аударуға атсалысып жүр. Бүгінде Бельгияда тұратын қаламгердің аударма ісі, жазушы мұраты туралы әңгімесін оқырман назарына ұсынып отырмыз.

– Зәуре, сіз бірнеше жыл АҚШ-тың жоғары оқу орындарында «Қазақ тілі және мәдениеті» пәнінен дәріс оқыды­ңыз. Қазақ мәдениетіне қызығу­шы­лық танытатындардың дені кімдер?

– АҚШ университеттерінде бұл пәнге магистратура және докто­рантурада оқитындар жазылатын. Әсіресе түркітану, тарих, антропология, филология және саясаттану факультеттерінің зерттеушілері. Қазақстаннан бала асырап алған америкалық ата-аналар да балаларына қазақ тілін үйрету мәселесіне қатысты жиі хабарласатын.

– Шетелдіктерге қазақ тілін үйре­тетін Colloquial Kazakh оқулы­ғының авторысыз. Бұл қандай да бір тапсырыспен жарық көрген туын­­ды ма, әлде өзіңіздің жеке ын­та­­ңызбен іске асқан дүние ме?

– Ұлыбританияның Раутледж бас­пасы – әр түрлі саладағы ғылыми-академиялық еңбектерді шығаратын ірі баспалардың бірі. Ағылшын тілінде қазақ тіліне арналған оқу құралдары жоқтың қасы. Әрі батыстың лингвистика саласында түркі тілдері жайлы ақпарат әлі де аз болғандықтан, қазақ тілінің грамматикасы жайлы анықтамалық құрал жазуды баспаға өзім ұсындым. Ал баспадағылар Colloquial сериясы үшін күнделікті қарым-қатынас машықтарын өз беті­мен үйренуге арналған оқулық жазып беруімді сұрады.

– Бұл коммерциялық мазмұны бар жоба ма? Болған күнде сұраныс қандай?

– Сұраныс бар екенін жыл са­йын шотыма келіп түсетін аздаған «роялти», яғни авторға тиесілі сома мөлшерінен және баспадан келетін «есептен» көріп отырамын.

– Қазақша үйренетіндер оның тұрмыс­тық қолданыс жағын көбі­рек зерттей ме, әлде академия­лық маңызына назар аудара ма?

– Тіл үйренетін адамның белгілі бір мақсаты болады ғой. Кейбіреулер ғылыми еңбектерді оқу үшін үйренеді, ал енді бірі адамдармен сөйлесу үшін үйренеді.

– Сіз қазақ жазушыларын ағыл­шын тіліне тікелей аудару үрдісі­не ат салысып жүрсіз. Жалпы аударма саласына, әсіресе әдеби аударма саласына қалай келдіңіз?

– Бұрындары материалдарды қазақ тілінен орыс тіліне аудару филология факультеттерінің қос тілді аспиранттары үшін қалыпты жұмыс болатын. Ағылшын тілін де аспирант кезімде осы мақсатпен меңгере бастаған едім. Ғылыми жетекшім, белгілі әдебиет сыншысы, әдебиет теориясы бо­йын­ша бірнеше ғылыми еңбектің авторы Вера Савельева шетелден ал­дырған кітаптарын беріп, зерттеу жұмы­сына қажетті дүниелерді жан-жақ­ты іздеуге жүйелі түрде баулитын. Ағылшын тілін меңгерген соң, шетел­дік зерттеушілер үшін қазақ тіліндегі материалдарды ағылшын тіліне аудару жұмысымен айналыстым. Әсіресе ауыз әдебиетін, айтыс мәтіндерін, терме­лерді және осы тақырыптағы мақа­лаларды көп аудардым.

– Аударма жұмысының түпнұс­қадан да мықты болып шығатын кездері бола ма? Ондай дүние аударма ісінде кәсіпке қиянат па, әлде жетістік пе?

– Бұл қызықты сұрақ. Мысалы, Гюстав Флобердің «Бовари ханым» романы әлемнің әдеби туындыларының арасындағы үздік шығармалардың бірі десек, оны басқа тілге аудару – аудармашы үшін үлкен жауапкершілік, ал аударма сәтті шықса – үлкен жетістік. Бұл тұрғыда қазақ қаламгерлерін өз­ге тілге аударуда біраз мәселелер бар. Біріншіден, бұрын айтылған пі­кі­­рімді қайталайын – Қазақстанда шы­ғарманы әдеби өңдеу жұмысы дұрыс жолға қойылмаған. Бізде корректор жұмысын редактор жұмысымен шатастырады. Батыс баспалары мен баспагерлері әр шығарманы жарияламас бұрын автормен бірлесе мұқият өңдейді. Артық-кемін түгендеп алмай, шығарма оқырманға ұсынылмайды. Бұл үлкен жұмысты қаламгер жалғыз өзі атқара алмайды. Сондықтан батыс баспагерлері арнайы редактор (editor) көмегіне жүгінеді. Олардың еңбегі өте жоғары бағаланады. Бізде баспагер жұмысының өзі тоқырап тұр, сондықтан бұл жайлы сөз қозғаудың өзі күлкілі. Мемлекет тапсырысымен жарияланған еңбектерді жетістік деп санау қателік. Яғни, автордың шы­ғар­малары оған табыс әкелмесе, онда шығармашылық жайлы сөз қоз­ғау мүлдем артық. Мемлекеттік тап­сырыс сияқты дүниелер, жалпы қалам­герлердің шығармашылығын жап­пай қадағалау – әдебиетке жасалып отырған нағыз қиянат. Бұндай жағ­дайда тіл де, әдебиет те дамымайды ғой.

– Қазақстандағы аударылған әде­биеттермен қаншалықты таныссыз? Көркемдік тұтастығы мен баян­дау формалары жөнінде қандай ой айтасыз?

– Қазақ тіліне аударылып жатқан классикалық шығармаларды жиі қарап отырамын. Сапасы сын көтермейді. «Аударылды» деген аты ғана бар, онымен қоймай кім көрінген аударып жатыр. Кейінгі аудармалардың сапасы тіптен төмен. Бір ғана мысал келтірейін. Кадзуо Исигуро Нобель сыйлығын алғанда, оның The Remains of the Day («Остаток дня») романы айналасы екі айда қазақшаға «аударылып» шыға келді. 260 беттен тұратын, тілі күрделі шығарманы екі айда аудару мүмкін бе?

Әдебиетті аудару жұмысымен мемлекеттік ұйымдар емес, кітап сау­дасымен айналысатын тәуелсіз бас­пагерлер немесе ПЕН-клуб сияқты тәуелсіз ұйымдар айналысуы тиіс. Екіншіден, ағылшын тілін жетік білетін буын өсіп-өнсе де, әлем клас­сик­терін әлі күнге дейін орыс тілінен аударып жүрміз. Орыс тіліне басы­байлылықтан құтылу қажет-ақ.

– Бізде мемлекеттік тапсырыс арқылы қысқа мерзім ішінде аударманы бітіріп беру керек. Бұған көзқарасыңыз қандай? Аударма ісін уақытпен шектеуге бола ма?

– Биыл маған «100 кітап» жобасына қатысуға ұсыныс түсті. 800 беттен тұратын әдебиет теориясы жайлы оқулықты үш айда аударып бер деген талап қойылды. Ұсынылған қаламақыны, яғни аянышты бағасын айтпай-ақ қояйық, бірақ 800 бетті ешбір дені дұрыс аудармашы үш айда аудара алмайды. Қаншама қатысқым келсе де, бас тартуға мәжбүр болдым.

Егер менің үніме құлақ асатын адам болса, «100 кітап» жобасына және әдеби шығармаларға қатысты «тендер лимиті» құбылысын дереу тоқтату қажет. Бұл әсіресе білім саласына, тіл сапасына, қазақ тілінің беделіне – бәрінен бұрын өсіп келе жатқан ұрпақтың болашағына үлкен нұқсан келтіретін жауапсыздық! Әдеби не ғылыми туындыны 2-3 айда аударып бер деп талап қоятындар әдебиет, өнер және ғылым мәселелерінен мүл­дем бейхабар жандар.

– Еуропада көркем шығарма­лар­ды аудару жүйесі қалай реттеледі?

– 2010 жылы жоғарыда аталған «Бовари ханым» романы француз тілінен ағылшын тіліне қайта аударылды. Ұлыбританияның Penguin баспасы аударма жұмысын Американың белгілі жазушысы Лидия Дэвиске тапсырды. Гюстав Флобер 4,5 жыл жазған 300 беттік романды қаламгер бас көтермей жұмыс істегенде үш жыл аударыпты (2010 жылы 28 қарашада «Гардиан» газетінде жарық көрген мақаладан). Осы аудармасы үшін Лидия Дэвис бірнеше әдеби сыйлыққа ие болды. Бұл мысал – әдеби аударманың өте күрделі шығар­машылық үрдіс екенін және батыста әдеби аудармаға деген, аудармашыға деген көзқарас мүлдем басқа екенін көрсетеді.

– Сын-пікірден қорытынды шығару мен қабылдауда қазақстан­дық және еуропалық авторларда айырмашылық бар ма?

– Ағылшын және француз тілінде жас мамандарға арналған әдеби сын жазу жайлы нұсқаулықтар мен оқулықтар көп. Солардың авторлары жас қаламгерлерге «Мадақ іздеген жазушы жайлы ешқашан жазбаңыз, шығармасы хақында пікір іздеген жазушы туралы жазыңыз», деп кеңес береді. Әдеби сын – автордың күл-талқанын шығару немесе жер-көкке сыйғызбай мақтау емес қой, керісінше, қандай да шығарманы теория­лық тұрғыдан не басқалай тал­дап, көркемдік, әдістемелік ерекше­лік­терімен қоса кемшіліктерін де анықтап, шығармаға тиісті бағасын беру арқылы, біріншіден, авторға, екіншіден оқырманға көмектесу.

Әдебиет және өнер туындылары­на қатысты пікір не рецензия жазғанда әдеп (этикет) деген дүниені ескеру керек. Яғни тұлғаның жеке басына тиіспей, сыншы шығарманы ғана тал­дауы керек. Ал қазақ тіліндегі сыни мақалаларға әдетте қандай да бір авторға шабуыл жасау үшін, не біреу­ді мақтау үшін әлдекімдердің тарапы­нан тапсырма беріледі. Бұларды сыни мақала деп атауға болмайды. Олардың шынайы атауы «пасквиль» және «ақылы жарнама».

Қазақстанда орыс тіліндегі әдеби сын өте жоғары деңгейде. Өкініш­ке қарай, Виктор Бадиков, Вера Савельева сынды мамандардың мақа­ла­лары ешқашан қазақ тіліне аударыл­майды, сондықтан олардың кім екені­нен бейхабар әдебиетшілеріміз бар.

– Қазақ шығармалары ағылшын тіліне аударылмағандықтан халық­ара­лық Букер, Нобель сыйлық­тарынан құр қалып жүр деген пікір қаншалықты негізді?

– Халықаралық Букер сыйлығын алған Исмаил Кадаре (Албания-Фран­ция), Филип Рот (АҚШ), Элис Монро (Канада), Лидия Дэвис (АҚШ), Ласло Краснахоркаи (Венгрия) сияқ­ты қаламгерлер әдебиет­ке жаңа­лық әкелген, ондаған әлем тіл­деріне аударылып жүрген жаһан­дық дең­гейдегі қаламгерлер. Яғни, қазақ жазушы­лары­ның бұл аңғалдау үміті негізсіздеу дер едім. Ондай қаламгерлер шығу үшін алдымен жағдай жасалуы тиіс. Ең ал­дымен сөз бостандығы керек. Білім сапа­сын арттыру қажет. Бәл­кім, әлем оқыр­мандарына дер кезін­де ұсыныл­ғанда, Мұхтар Әуезов халық­аралық әдеби сыйлықтардың біріне ие болар ма еді. Ол кісі ерекше дарын иесі ғана емес, асқан еңбекқор жазушы болатын.

– Әлемдік оқырманға қазақтың ұлт­тық ерекшеліктері және бауыр­мал­­­дық қасиетін таныстыруда қай жазу­шы­лар аударылуы тиіс деп білесіз?

– Меніңше, жазушының мақсаты қандай ұлтты өзгеге таныту немесе жарнамалау болмауы тиіс. Достоев­ский мен Толстой әлі күнге дейін әлем табынып отырған шығармаларын орыстарды дүниеге таныту үшін жазды ма? Немесе Әуезов «Қараш-қараш оқиғасын», «Қорғансыздың күнін» ұлтты таныту үшін жазды ма? Жазушы дегеніміз сөзді құрал етіп, қандай да ойды жеткізе білетін өнер иесі, одан бұрын кәсіп иесі. Оның бастапқы мақсаты – қаламымен табыс табу. Яғни, ағылшын тілді ауди­торияға шығу деген – автор үшін ең алдымен табыс көзі болуы тиіс. Егер өз елінде шығармашылығымен табыс табуға жағдай жасалмаса, онда кез келген қаламгер басқа аудитория іздеуге мәжбүр болады.

– Әдебиет саласындағы жас тол­қынға қандай кеңес берер едіңіз?

– Жазушылықты кәсіп еткісі келе­тін жас қаламгерлерге кітапты көп оқу­дан жалықпасаңыз, жазу үрдісі, толас­сыз іздену үрдісі өзіңізге ұнаса ғана және өзіңіз білетін дүние жайлы ғана жа­зы­ңыз деген кеңес берер едім. Жас буын жазу­шының роман­тикалық бей­не­сіне қы­зық­пай, қалам­гер­лікке көп еңбек­тену­ді, асқан білікті­лікті қажет ететін кәдімгі мамандық ретінде қараса, сонда төл әдебиетімізде жасандылық азайып, шынайы туындылар саны артар ма еді.

– Әңгімеңізге көп рақмет.