Мақсатына жетудің бірінші шарты білім екенін көріп, саналы ғұмырының елеулі бөлігін білім саласына арнады. Ұзақ жыл ұстаздық етті, мектепке қажетті кітаптарды өзі жазды. Сонымен бірге қазақ фольклорын жинақтап, басып шығару арқылы қазақ мәдениетін сақтап, ұрпаққа жеткізуге күш салды.

Ол қазақ тілі мен әдебиеті ғылымының бастаушысы болды. Оның осы саладағы маңызды еңбектерінің бірі – араб жазуы негізінде жасаған қазақ әліпбиі. Сөйтіп, қазақ диалектісінің өз алдына жазба тілге айналуына жол ашты. Оның тағы бір маңызды жұмысы – шет тілдерінен енген терминдердің қазақша баламасын табу. Қазақтың қоғамдық-саяси өмірінде өзіндік ізін қалдырған «Қазақ газетінің» ұзақ жылдар редакторы болды. Ол қазақтың тұңғыш тәуелсіз партиясы «Алаш» партиясы мен Алаш Орда үкіметінің маңызды тұлғаларының бірі.

Қазақ әдеби ортасының қалыптасуына, ұлттық-әдеби ойдың өркендеуіне қазақ ғылыми-қоғамдық ой-өрісі тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі Ахмад Байтұрсуноғлының еңбегі зор.

Ахмет Байтұрсуноғлы – қазіргі қазақ тілі мен әдебиетінің негізін қалаған адам. Байтұрсуноғлының зерттеу жұмысы өте көп сабақ береді. Қазақтың қоғамдық өмірін дамытуға бағытталған зерттеулер; әліпби терминдерін, тіл үйрету және тіл үйрету әдістемесін, фольклортануды, қазақ грамматикасы мен әдебиетін қамтиды. Қазақ грамматикасы мен әдебиеті терминдері жөніндегі зерттеулер де А.Байтұрсуноғлыға тиесілі.

Ахмет Байтұрсуноғлудың тіл ғылымы профессоры. Dr. Вахит Түрік оны былайша жіктеді:

а-Әліпбиге байланысты зерттеулер

b-Мектептерге арналған оқулықтар

в-Жазу, емле терминологиясын зерттеу

d-Халық тәрбиесі мен мәдениеті туралы зерттеулер.

Бұл тақырыптардың әрқайсысы жеке тақырып болғандықтан, біз бұл баяндамада тек бөлімдер туралы ақпарат бердік. Ахмет Байтұрсуноғлының ең көп ізденістері мен қызметі білім беру саласында болды. Бірақ сол кезде бүкіл түркі әлемінде басталған әліпби ауыстыру, әліпби реформасы мәселесінің маңыздылығы сонша, Байтұрсуноғлы да бұл талқылауларға өте жақын араласып, өз ұсыныстарын айтты.

Ахмет Байтұрсуноғлу араб жазуын 1910 жылдары қазақ түрікшесіне бейімдеген; Осы мақсатта ол әліпби тақырыбы басым болған мектептерге арнап жазған тұңғыш кітабы «Оқу ережесін» шығарды. Байтұрсын әліпбиі – қазақ тілі түркі тілінен тікелей бөлек жазылған алғашқы әліпби. Патшалық дәуірде 19 ғасырдың ортасында қазақ түрік тілін жазба тілге айналдыруға көп күш жұмсалғанын айта кеткен жөн. Бұл кезеңде орыс түркологтары қырғыз немесе қазақ-қырғыз деп атаған қазақ мәтіндерін алғаш рет орыс әліпбиінде (кириллица) жариялаған ғылыми еңбектерінде жазды. Ахмет Байтұрсуноғлу дайындаған әліпби қазақ ауызекі тілінің дыбыстары мен дыбыстық құрылымына негізделген.

Ғалым 24 әріптен тұратын түркі жазуынан 16 таңба алып, араб жазуы негізінде 8 таңба ойлап тауып, 24 әріптен тұратын әліпби жасайды. Бұл әліпбидегі дыбыстардың 5-і дауысты, 17-сі дауыссыз, 2-і жартылай дауысты дыбыстар. Байтұрсуноғлұның бұл әліпбиі алғаш рет 1912 жылы Орынборда басылған. Бұған дейін Қазақстандағы татар тілінің ықпалынан құтылып, жаңалық енгізу мақсатында бірі 1906 жылы «Үлгі» баспасында (баспаханада) «Қазақ әліпбиі», екіншісі Байтұрсуноғлы әліпбиімен басылған. Уфадағы «Шарик» басылымында екі бөлек, жаңа әліпби тәжірибесі де жасалды.

1924 жылы шілдеде Орынборда қазақ-қырғыз зиялыларының бірінші съезі өтті. Ахмет Байтұрсуноғлу жиналыстың алғашқы сессиясында баяндамасын ұсынады. Әуелі латын әліпбиіне көшеміз деп асықпау керек екенін, бұл ойдағылар әлі жұмыс атқарған жоқ деп есептейтінін айтады. Оның орнына ол бұрыннан қолданылып жүрген араб әліпбиінің кейбір кемшіліктері мен кемшіліктерін түзету оңай әрі ақылды болатынын түсіндіреді. Байтұрсуноғлуша, жақсы әліпбидің ең маңызды қасиеті – тілдегі дыбыстарды кездестірумен қатар, үйренуге және қолдануға оңай; тез жазылатын, әріптері бөлек көрінетін, баспа және баспа жұмыстарына қолайлы.

Көрнекті түркітанушы А.Кононов А.Байтұрсуноғлы жазған грамматикалық кітаптарды жоғары бағалаған, ол атақты түркітанушы ғалымдардың бірі болған.

1924 жылы Орынборда өткен қазақ-қырғыз ғалымдары мен мәдениет қайраткерлерінің съезінде араб әліпбиі негізінде А.Байтұрсуноғлы әзірлеген жаңа әліпби қазақ-қырғыздың ресми әліпбиі болып қабылданып, 1928 жылға дейін қолданылды, яғни, бірыңғай түрік-латын (Яналиф) әліпбиінің қабылданды.

1926 жылы Бакуде өткен Бірінші Баку түркологиялық құрылтайының VI мәжілісінде А.Байтұрсуноғлы «Емленің негізгі қағидалары мен социологиялық мәні» тақырыбында баяндама жасады. Ол өзінің түркі халықтарына арналған әліпби жобасын съезд талқылауына ұсынғанымен, қабылданбады. Съезге Ф.Көпрулузаде, Әли бей Хусейнзаде және т.б. арқылы айдауда жүрген бұрынғы әріптестерімен байланыс орнатып үлгереді.

Назарларыңызға Ахмад Байтұрсуноглының Бакудегі түркологиялық конгресте сөйлеген сөзіне қатысты негізгі мәселелерді ұсынғым келеді. Сонымен қатар Қазақстанда Ахмет Байтұрсуноғлудан басқа Елдес Омаров, Азиз Байсейдуллин, Біләл Сүлеев сынды ғалымдар қатысты.

Съезде А.Байтұрсуноғлының «Қазақ терминологиясының негіздері туралы» баяндамасы қызығушылықпен тыңдалды.

Сөз алған А.Б.Байтұрсуноғлы менің тезистеріммен барлық өкілдер таныс болғандықтан, мәселелердің егжей-тегжейіне тоқталмаймын деді. Менің сөзім түсінікке апарады. Мәдениеті әлсіз жердің өнімділігі де төмен, өнеркәсіп пен сауда дамымайды, ауру мен өліммен күрес әлсіз, т.б. А.Б.Байтұрсуноғлы қазақ тіліндегі терминология тәжірибесі туралы айта келіп, қазіргі мәдениет бір ұлттың немесе нәсілдің жемісі емес, бүкіл адамзаттың күш-жігері мен әдет-ғұрпының жемісі деп есептеді. Баяндамашы әр халықтың мәдениетінде өз мәдениетін жасағанын айтты. Мәдениеттен бөлек, меңгеру мәдениеті де бар. Сатып алу мәдениеті басқыншылықта да, бейбіт жағдайда да болады. Ғалым патшалық Ресей жүргізген саясаттың салдарынан қазақ халқының мәдениеті дами алмай отырғанын атап өтті. 1905 жылдан кейін ғана қазақ мәдениетіне қатысты кітапшалар, журналдар, газеттер, оқулықтар шыға бастады.

Ол терминология жағынан қазақ сөздеріне басымдық бердік деді. Осы тілге қатысты тілдерден қазақша емес сөздерді алдық. Өйткені туыстас тілдердің сөздерін түсіну оңайырақ. Әлемдік терминдерді қабылдағанда қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін ескеру қажет. Бір қызығы, тек Байтұрсуноғлы ғана емес, басқа да спикерлер, пікірталасқа қатысқан ғалымдар терминологияда ең алдымен халық тіліне басымдық беріп, қажет болған жағдайда басқа тілдерді де қолдану қажет деген пікірде болды.

Талқылаудан кейін терминология бойынша қарар дайындауға 1. Чобанзаде (төраға), 2. Зифельд, 3. Зейналли, 4. Одабаш, 5. Байтұрсун, 6. Гелдиев, 7. Мақсудов, 8. Шакиржан Рахими, 9. Махмуд Надим, 10. Айюбов, 11. Садилер құрамына енген комиссия құрылды.

Келесі тарауда комиссия дайындаған қаулы оқырман назарына ұсынылмақ.

Съезде әліпби мәселесін талқылауға қатысқан Ахмад Байтұрсуноглы бұл талқылауларда «кириллица» әліпбиін қолдаушы ретінде әрекет етеді және

Ахмет Байтұрсынұлы да кириллицаның жақтаушысы: «Алғашында орыс әліпбиін пайдаланған халық, кейін латын әліпбиіне қатысты мәселені қайта көтеру – ақылсыздық. Араб әліпбиі мен латын әліпбиінің айырмашылығы жоқ, екеуінің де артықшылығы мен кемшілігі бар. Ақылдың күшімен істегіңіз келсе, ешнәрсені ойланбай, тоқмейілсусіз орыс әліпбиін қабылдауыңыз керек».

Оның сөзіне: «Қазір біз дайындаған қазақ әліпбиінен артық ештеңе жоқ. Латынға көшсек те бұдан артық болмайды. Сондықтан латынға көшудің не қажеті бар?», - деп түйіндеді сөзін. Сол жиында қазақтардағы әліпби ауыстыруға қатысты; «...арабша жетіспейтін әріп; әр әріптің үш-төрт емлесі бар. Әліпбиді ауыстырғаннан гөрі бұл кемшіліктерді жою оңайырақ. Осы әліпбиді біраз реформалар арқылы қолдануға ыңғайлы етейік. Біз де осы әліпбимен басып шығара аламыз және бұл үшін көп ақша жұмсадық. Латынға көшетін болсақ, біз оларды жаңартуымыз керек, сондықтан латынға көшу бізге экономикалық тұрғыдан қиын болады»,- деген пікір білдірді.

Жиында әліпбиге қатысты қызу талқылануда. Ахметті қолдайтындар түрлі себептер айтып, жаңа әліпбиге қарсы екендіктерін айтады.

Ахмет Байтурсуноглудың мектептерге арналған оқулықтары

Ахмет Байтұрсуноғлу шығармалары – қазақ зиялыларының қазақ тілі туралы алғашқы еңбектерінің бірі. Оның зерттеулері қазақ тілі тарих ғылымының негізін қалады. Байтұрсуноғлының талай рет басылып шыққан оқулықтары; Оның «Тіл Құрал», «Тіл танытқыш», «Оқу Құралы», «Әліппе», «Әдебиет танытқыш» және қазақ дауысты дыбыстары, оқу жүйесі, оқу түрлері туралы көптеген ғылыми-әдістемелік мақалалары, түркологияға қатысты зерттеулері бар. Оның жұмысы негізінен тілге арналды.

Оқу ережесі – Ахмет Байтұрсуноғлудың мектеп оқушыларына көбіне жаңа әліпбиді үйрету мақсатында жазған «Оқу ережесі» атты еңбегі және оның алғашқы кітабы 1912 жылы Орынборда басылған. Бұл жұмыс мәтіндердің үлгілерімен және тақырыптардың орналасуымен таң қалдырады. Бұл жұмыста ол оңайдан қиынға қарай жүйені қолданды. Оқулықтың ең бір қызық тұсы – мақал-мәтелдерден меңзейтін түрлі дүниелер мен оқытудың өзіндік жүйесі.

«Әзіл болса да, оймен айт», «Екпесең егін болмас, үйренбесең білім болмас» сияқты мақал-мәтелдерді көп қолданған

Осылайша оқу мен жазуды үйретумен қатар білім беруді де мақсат еткен. Тағы бір айта кететін жайт, балалардың намаз оқуын ынталандыру үшін халық поэзиясының қолданылуы.

Тарихта ұлтын оқу, ағарту жолында ауыр зардап шеккен тұлғалар аз болған. Ахмет Байтұрсуноғлы жоғарыда айтқанымыздай, білім саласын ұлттың жарқын болашағының негізі деп есептеп, осы жолда аянбай еңбек етті. Кәсіптері мен мамандықтарына үңілгенде оның қандай ұлы тұлға екеніне тағы бір мәрте көз жеткіземіз.

Исмайыл бек Гаспирали, Фирудин бей Кочарли, Әли бей Хусейнзаде, Сұлтан Ғалиев, Мұстафа Жоқай, Мамед Әмин Расулзаде, Зәки Валиди Тоған, Мағжан Жұмабаев, Ғабдулла Тоқай, Юсуф Акчура, Әлихан Бөкейханов және басқалардың қызметі ұлттың жарқын болашағы үшін болды.

Ахмет Байтұрсуноғлы ұлтын сүйген, оның жолында небір қиыншылықтарға төзе білген, қазақтың ұлттық ой-өрісін, салауатты әдеби ортасын қалыптастыру жолында аянбай тер төккен, осы жолда бар қауіп-қатерлерді ескерген нағыз зиялы болды.

Жазушы, аудармашы, баспагер, тіл жанашыры, жазушы ретінде А.Байтұрсыноғлы қазақ халқының әлеуметтік және мәдени оянуына қызмет еткен, өмірі мен шығармашылығымен түрік зиялыларына бағыт-бағдар берген көрнекті қазақ ғалымы ретінде әлі күнге дейін ел есінде.

Эльчин Ибраһимов,

Әзірбайжан Ұлттық ғылым академиясы Насими атындағы

Тіл білімі институты түрік тілдері бөлімінің меңгерушісі,

филология ғылымдарының докторы, доцент