ТӨҢКЕРІС ЖӘНЕ ҚАЗАҚТАР
Ал алыс аймақтарда ол зорлықпен, тонаушылықпен және диктаторлық билікпен, қысқасын айтқанда, алыс аймақтарда негізінен ол төңкерісті емес (қалыпты түсініктегі), барып тұрған анархияны көрсетті. 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында Қазақ өлкесін автономды деп жариялаған және халық милициясын құрған жалпы қазақ съезі өткізілді. Сол кезде 15 қазақ өкілінен тұратын, төрағасы Бөкейхан (барша қазақ өлкесіне белгілі қоғам қайраткері) болған Алашорда уақытша үкіметі сайланды. Уақытша үкіметтің тұратын орны болып Семей қаласы белгіленді. Орынбор қаласындағы өзінің бірінші мәжілісінде Алашорда мүшелері 1918 жылдың 10 қаңтарында Семей қаласында тағы да кездесетін болып тарқасты.
Белгіленген мерзімде Алашорда үкіметінің мүшелері әртүрлі себептерге байланысты жинала алмады. Сол екі арада Қазақ өлкесінің барлық қалаларын, оның ішінде Семей қаласын да кеңестік ұйымдар өз қолына алды, олардың арасына большевиктер атын жамылған әртүрлі авантюрист қазақтар да кіріп алып, Кеңес үкіметі атынан бейбастықтар жасады. Мысалы, қазақ қайраткерлерінің әрекеті заңсыз деп жарияланып, тіпті олардың басына 25 мың сом тігілді. Осындай жағдайда Алашордамен тығыз байланыстағы қазақ зиялылары тобына Кеңестің орталық үкіметімен байланысу мүмкіндігі шектелді, ал арағайындар арқылы келіссөздер жасау әрекеттері нәтиже бермеді. Алашорда мүшелері орталық үкіметпен 1918 жылдың наурызында тікелей байланысқа шықты, бірақ Алашорда ұсынған келісім жобасының талаптарына жауап толық үнсіздікке ұласқандықтан, бұл келіссөздер тоқтап қалды. Бұл келісім жобасында Кеңес үкіметі жариялаған Ресей халықтары құқығы Декларациясы шегінен шығып кететіндей ештеңе де болмағандықтан, Кеңес үкіметінің толық үнсіздігі Алашорда үкіметі үшін түсініксіз және бұл бағытта әрі қарай әрекет жасау мүлдем үмітсіз еді.
Көктемнің тууымен бірге большевиктерге қарсы күрес басталды және алдымен Сібір үкіметі, одан кейін бүкілресейлік құрылтай жиналысы мүшелерінің Самара комитеті құрылды. Жалпы қазақ съезінде қабылданған негізгі бастамаларға тұрақтылық таныта отырып, жаңадан құрылған Сібір үкіметіне Алашорда Сібір автономиясы мен Қазақ өлкесі арасында бірін-бірі өзара мойындау жөнінде ұсыныс берді. Өзінің алғаш пайда болғанынан бастап, Сібір үкіметінде буржуазиялық-империялық тенденция, яғни Ресейді Қазан төңкерісіне дейін қандай болса, солай қайта құруға тырысқан тенденцияны ұстанған оларға Алашорданың ұсынысына келісу оңай соқпады және соған байланысты екі үкімет арасындағы келіссөздер ұзаққа созылды. Сол екі арада демократиялық бағыттағы және бүкілресейлік билікке ұмтылған жаңа үкімет – Самара үкіметі пайда болды. Алашорда өкілдері жаңа үкіметтің тұрпаты мен бағытын білгеннен кейін Сібір үкіметімен келіссөздерін тоқтатты да, Самара комитетімен келіссөздерге барып, оларға Қазақ өлкесі автономиясын мойындауды ұсынды, бұған комитет ықыластана келісті. Осыдан кейін бес адамнан тұратын директорияның Уфа мәжілісі өткізілді. Арасында қазақтар да бар Мұсылман өкілдері Мәжілісте меньшевиктермен бірге жүрді. Директория өзінің құларының алдында жұмыс істеп тұрған жергілікті, яғни облыстық, уездік ұйымдарды қалдырып, Алашорданың орталық билігін таратты.
Алашорда автономиялы үкіметінің таратылуы және сосын «жоғары басқарушы» Колчактың пайда болуы қазақтарға осының барлығы неге апара жатқанын анық көрсетті. Күні кеше ғана патшаның қолшоқпары болған Колчак қазақтардың алдында әскери диктатордың бар айбарымен және халық жадынан әлі кете қоймаған патшалық заманның барлық белгілерімен көрінді.
Мен, осы жолдарды жазушы қазақ зиялыларының жоғарыда айтылған тобында болып, патша үкіметі тұсында қазақ ұлттық саясатына басшылық еттік және онымен күрестік. Патша тұсында қазақтардың қандай күй кешкенін біз кім-кімнен болса да артығырақ білеміз. Өмірлік жағдайлардан туындаған қазақтардың өзіндік социализмі және коммунизмі болғандықтан, сондай-ақ таптық дифференциация мен меншіктенудің қатаң межесі болмағандықтан, қазақ халқы социалистік құрылыстың айрықша қажеттігін әлі де сезінбеген еді. Тіпті патша үкіметі тұсында орыстың жұмысшылары мен шаруалары пайдаланған азаматтық құқықтарға іс жүзінде ие болмаған оларға теория жүзіндегі идеалды социализм мен коммунизм туралы ойлау мен армандаудың өзі де мүмкін емес болатын. Қазақтардың барлық азаматтық құқықтары декларативті түрде мойындалғанымен, іс жүзінде олар әлі де бұрынғы билеп-төстеушілердің езгісі мен зорлық-зомбылығынан құтылған жоқ. Егер бұрын патша шенеуніктері деп аталатын адамдар тобы қазақтарды ешқандай жауапсыздықпен езіп-жаншып, зорлық-зомбылық жасап келсе, аймақтарда большевик-коммунистердің атын жамылған топ тура сондай әрекеттерді көрсетіп бағуда. Патша билігіндегі осындай жағдаймен бұрындары да келіспеген мен және менің мүдделестерім әлгіндей әрекеттер Кеңестік Ресейдің барлық жерінде болып жатыр деп ойлағандықтан, қазір де оған келісе алмадық, сөйтіп Кеңес билігін мойындауға қарсы болдық. Дегенмен монархиялық билікке ұмтылған Колчактың пайда болуы, бізді бұл билік туралы да, ол билік туралы ойлануға мәжбүр етті де, қазақ халқының түпкілікті арманы оң жақтан емес, әйтеуір сол жақтан орындаларына сенгендіктен, жергілікті большевиктердің әрекеттері бізге аса ұнай қоймаса да, Кеңес билігі жағына өтуді жөн деп білдік.
Кеңестік Ресейдің орталығына Алашорданың Торғай тобының делегаты ретінде орталық үкіметпен келіссөздерге жіберілген мен барлық жерден жалпы мемлекеттік бей-берекетсіздікті байқап, сондай-ақ қазақ ұлттық мәселесінің Ресей халықтарының құқықтары Декларациясында жарияланған негіздерге сәйкестігін көріп, өзімнің серіктеріме колчак үкіметінің орнына Кеңес үкіметін таңдағанымыздың қате болмағанын шын жүректен айтамын және олардың көңілдерін жайландырамын. Аймақтардағы жалған большевиктердің жасап жатқаны орталықтағы большевиктердің ұмтылыстарына рухы жағынан да, мақсаты жағынан да мүлдем қарсы. Қазіргі кезде Мәскеуге келген мен және басқа да қазақтар осыларды көре отырып, қазақ және орталық үкімет өкілдерінен тұратын Қазақ төңкерістік комитеті құрылып, Қазақ өлкесі автономиясын жүзеге асыру жұмыстарының орталықтан басталғанын дұрыс деп санайды. Сонымен, жалпы қазақ съезі шақырылғанға дейін кеңес билігі тарапынан жарияланған Ресей халықтарының мұқтаждықтары декларациясына сәйкес қазақтар өз қалауынша тағдырын өздері шеше алады, қазақ өкілдері және Кеңес үкіметі бір-біріне бауырластықпен көмектесіп, қазақтарды жауапсыздықпен басынып келген езушілерден еңбекші қазақ халқын құтқарады.
Мақала 1919 жылы сол кездегі РСФСР Ұлт істері жөніндегі комиссариятының «Жизнь национальностей» журналында жарияланған. Мақала алғаш рет қазақ тіліне аударылып, ұсынылып отыр. Еңбекте А.Байтұрсынұлының төңкерістер тұсындағы саяси оқиғаларға көзқарастары қамтылған. Бұл мақаланың маңызы – ұлт қайраткерлерінің алмағайып кезеңдегі әрекеттерінің өрістеу эволюциясын көрсете алуында. Түпнұсқада сол кездегі қолданыс бойынша берілген «қырғыз» сөзі «қазақ» сөзіне алмастырылып ұсынылды.
Орысшадан аударған Ербол ТІЛЕШ