АЛАШТЫҢ БІРТУАР ҒАЛЫМЫ
Алаштың ардақты қайраткері, көшбасшы ғалымдарының – бірі Халел Досмұхамедұлы: «Бұл дүниеде түрлі данышпан, шешендер, шеберлер, батырлар, ақындар көп өткен. Осындай адамдар өзіміздің қазақ арасында да аз болмаған. Өз жұртына жұмыс қылып, еңбек сіңірген адамдарды қадірлеу – елдіктің белгісі», деп жазады. Әділетіне жүгінсек, тәуелсіз ел үшін жан аямай еңбек еткен тұлғаны қастерлеу әрі ұлықтау – бәрімізге ортақ парыз.
Халел Досмұхамедұлы – қазақтың медицина, жаратылыстану ғылымдарының негізін салушылардың бірі. Ол Ю.Вагнердің «Өсімдіктердің тіршілігі мен түзілуі» деген еңбегін қазақшаға аударып, жеке оқулық етіп шығарды. Өзінің «Оқушының денсаулығын сақтау», «Адамның тән тіршілігі», «Сүйектілер туралы» деген оқулықтары жарық көрді.
Қазақтың асыл текті перзенті, зиялы шоғырдың зерделі бір өкілі – Халел Досмұхамедұлы өз дәуірінің насихатшысы ретінде кенже қалған немесе көкейкесті мәселелер туралы жедел қалам тартып, уақыт сұранысын қанағаттандырып отырған. Оның «Как бороться с чумой среди населения Киргизского края» (1918), «Табиғат тану» (1922), «Оқушының денсаулығын сақтау» (1923), «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» (1924), «Мұрат ақын сөздері» (1924), «Исатай-Махамбет» (1925), «Аламан» (1926), «Адамның тән тіршілігі» (1927), «Қазақтың халық әдебиеті» (1928), «Жалаңтөс батыр шежіресі» (1928), «Жануарлар» (1929) секілді оқу құралдары мен ғылыми көпшілікке арналған еңбектері, аудармалары, мақалалары бар. Тіпті оның 1930 жылдары жазып бітіргенмен, бастырып үлгермеген «Қазақ оқушысының дене тәрбиесі», «Қазақ тілінің жаратылыстану терминдері», «Түркі халықтарындағы және қазақтардағы атау есімдерінің шығуы», «Қазақтың ғашықтық өлеңдері» атты жинақтары із-түзсіз жоғалып кеткен.
Міне, осының бәрі профессор Халел Досмұхамедұлының қазақ ғылымы мен мәдениетінің тарихында өзіндік орны бар кесек тұлға екенін көрсетеді. Заңғар жазушымыз Әбіш Кекілбаев: «Өзіне табиғат аямай берген дарынды терең біліммен толықтырып, ана тілімізге қоса латын, араб, парсы, түрік, орыс, неміс және француз тілдерін қажетті дәрежеде меңгеріп, сол тілдерде еркін оқып, сөйлеп, жаза білген Х.Досмұхамедұлы көзінің тірі кезінде лингвист, фольклорист, тарихшы-этнограф, аудармашы болған. Жан-жақты, көл-көсір, әмбебап білімнің арқасында ол биология, зоология, медицина салаларына да көп еңбек қосқан ғалым», деп орынды баға берген.
Халел Досмұхамедұлының қайраткерлік қадамы Санкт-Петербургте оқыған жылдарынан басталады. Ол әскери-медициналық академияда оқыған кезінде Ресейде болған 1905-1907 жылдардағы революцияны көзімен көріп, бұқара халықтың ашу-ызасы, қанды қақтығыстар және жеңілістің ащы сабақтары рухани дүниетанымы өсіп-жетілген болашақ қайраткердің идеялық жағынан қалыптасуына ықпал етті. Қорғансыз елдің теңдігі үшін басты қауіп-қатерге тігіп, бес облыстан жиналған қазақтың зиялы азаматтары 1905 жылы Теке (Орал) қаласында бас қосқаны да мәлім. Олардың арасында Санкт-Петербургтегі әскери медициналық академияның студенті Халел Досмұхамедұлы да бар еді.
Педагог-ғалым Х.Досмұхамедұлының фольклортану саласындағы еңбектерінің ішінде оқшау тұратыны – «Қазақ халық әдебиеті» очеркі. Бұл жинақта ауыз әдебиетінің түрлерін жіктеуді мақсат еткен. Фольклорды тек жалаң сөз өнері деп танып қойған жоқ, оны әдет-ғұрып, наным-сеніммен байланысты этнографиялық мәліметтерден бөле-жармай қарау керектігін жақсы түсінген
Оның Ақпан және Қазан төңкерістері тұсындағы қызметіне айғақ боларлық дәйектер бар. Соның бірі – 1917 жылы Орынбор қаласында өткен, жалпы қазақ-қырғыз съезі. Оған Халелдің қатысқаны туралы «Қазақ» газеті сол жылдың 14 қараша күнгі санында жазылған. Онда Торғай облыстық комитетінің құрылғандығын, оған бар болғаны 14 адам (Орынбордан 10, уездерден 4) мүше енгенін хабарлайды. Дәл осы мезгілде Ақмола, Семей, Орал облыстық комитеттері де құрылды. Ал желтоқсанның 5-і мен 13-і аралығында өткен Құрылтайға Халел де арнайы шақырылды.
1917 жылдың шілде айында Алаш қозғалысын жақтаушылардың съезі шақырылады. Оған барлық қазақ облысынан 20-дан астам делегат қатысады. Осы съездің өткізіліп, оған Халел Досмұхамедұлының төрағалық еткеніне дәйек ретінде «Қазақ» газетінің 31 шілде күнгі санында жарияланған Жалпы қазақ съезінің қаулысын келтіруге болады. «Жалпы қазақ съезі 21 шілдеде Орынборда ашылып, 26 шілдеде жабылды. Съезге Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстарының һәм Бөкейліктің өкілдері қатысты. Съезд төрағасы – Халел Досмұхамедұлы, төраға серіктері – А.Байтұрсынов, хатшылар: Ә.Көтібаров, М.Дулатов, А.Сейітов».
Бұл съезде 14 мәселе қаралған. Әрқайсысына байланысты бірнеше пункттен тұратын қаулылар қабылданды. Әйел мәселесі тұңғыш рет осы съезде көтерілді. Осыдан кейін араға бес ай салып, желтоқсанда ұлттық мемлекет құруға байланысты ұлттық-территориялық Алаш автономиясы, милиция, ұлт кеңесі, ұлт қазынасы, халық соты туралы негізгі мәселелерді күн тәртібіне қойған жалпы қазақ съезі шақырылды.
Халел Досмұхамедұлы осы кезеңде қандай қызмет атқарып еді? Бұл туралы 1930 жылдың 10 наурызында өз қолымен орыс тілінде жазылған ғұмырнамадағы мына бір жолдардан жауап алуға болады. Патша өкіметі құлатылған соң, 1917 жылы сәуірде қазақтардың Орал облыстық атқару комитетінің төрағасы болып сайланды. 1917 жылы желтоқсандағы Жалпы қазақ съезінде Алашорда халықтық-революциялық кеңесінің мүшелігіне өтті. Мұнда кеңес үкіметі орнағанға дейін земстволық мәдени-ағарту жұмыстарын атқарды. 1918 жылы наурыз айының соңында ол Жанша Досмұхамедовпен бірге Мәскеуде РСФСР халық комиссарлар кеңесінің төрағасы В.Ленинмен, ұлт мәселесі жөніндегі халық комиссары И.Сталинмен Қазақ автономиялық республикасын құру туралы келіссөз жүргізеді. Өкінішке қарай, бұл келіссөз нәтижесіз аяқталған. Бұдан кейін Халел Досмұхамедұлы Түркістан және Қазақ кеңес автономиялық республикаларында әртүрлі қоғамдық-саяси қызметтер атқарды.
Халелдің қажырлы қоғам қайраткері болуымен қатар, ағартушы, ғалым, дәрігер екенін де есте ұстауға тиістіміз. Қазан төңкерісіне дейін қазақтар арасында арнаулы білімі бар 20 ғана дәрігер даярланды. Ауруға сапалы медициналық көмек беретін ешкімнің болмағанына, сүзектен, суық тиюден, обадан, тырысқақтан, қарасан, қызылша, безгек, туберкулез секілді аурулардан халық жаппай қырылып жатқан кезде, осынау үркердей топтың қарлығаштың қанатымен су сепкендей болмашы іс-әрекетінің өзі біраз адамның өмірін арашалап қалды. Сол бір үркердей топтың ішінде қазақтың Ибн-Синасы, сан қырлы дарын иесі Халел Досмұхамедұлының болғаны даусыз.
Ал 1913-1920 жылдары Темір уезінде учаскелік дәрігер қызметін атқара жүріп, оба ауруын жою ісіне қатысты. Ол 1920 жылдан бастап Ташкенттегі халық ағарту институтында оқытушылық қызметке тұрған. Оған қоса Орталық Азия университеті медицина факультетінің ауруханасында ординатор болып қабылданды. 1921 жылы негізінен қазақ халқы арасында педагогикалық білім беру мәселесімен айналысты. 1923 жылы Түркістан Республикасы ғылыми кеңесінің төрағасы және мемлекеттік ғылыми баспаның Күншығыс бөлімінің меңгерушісі болады. Оның тікелей қатысуымен ұлттық мектептердің жаңа жүйесі, қазақ тіліндегі терминология жасау ісі, ұлт тілінде журнал шығару, қазақ мектептері үшін оқулықтар мен оқу құралдары ұлттық тілімізге аударылып, жаңадан құрастырылды. Әсіресе оның оқу құралдарын жазудың әдістемесі, яғни шәкірт жанына лайықты етіп құрастыру жайлы айтқан түйінді пікірлері көңіл аударарлықтай. Ол жаратылыстану мен педагогика саласында да нәтижелі еңбек етіп, бірнеше оқулық дайындады. Солардың ішінен үш бөлімнен тұратын зоология, анатомия, физиология, мектеп оқушыларының гигиенасы және табиғаттану пәндеріне арналған оқулықтарды атауға болады.
Халел Досмұхамедұлы – қазақтың медицина, жаратылыстану ғылымдарының негізін салушылардың бірі. Ол Ю.Вагнердің «Өсімдіктердің тіршілігі мен түзілуі» деген еңбегін қазақшаға аударып, жеке оқулық етіп шығарды. Өзінің «Оқушының денсаулығын сақтау», «Адамның тән тіршілігі», «Сүйектілер туралы» деген оқулықтары жарық көрді.
Бүгінгі таңда қазақ халқының тарихын білу түгілі, өздерінің қасиетті ана тілін шұбарлап жүргендер Халел Досмұхамедұлының мына бір қанатты сөздерін бойтұмардай қаперінде ұстауға тиіс. «Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт – жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді. Мектеп пен баспадан қолданудан қалған тіл – шатасқан тіл. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлеу – бұл сүйініш, өз тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей беру – бұл күйініш» деп толғанған.
Педагог-ғалым Х.Досмұхамедұлының фольклортану саласындағы еңбектерінің ішінде оқшау тұратыны – «Қазақ халық әдебиеті» очеркі. Бұл жинақта ауыз әдебиетінің түрлерін жіктеуді мақсат еткен. Фольклорды тек жалаң сөз өнері деп танып қойған жоқ, оны әдет-ғұрып, наным-сеніммен байланысты этнографиялық мәліметтерден бөле-жармай қарау керектігін жақсы түсінген ғалым. Әсіресе халықтық педагогиканың негізгі проблемаларына нақты түсінік береді. Мысалы, халық әдебиетінің мазмұны туралы айтқанда, шілдехана, бесік жырларының тәрбиелік мәніне назар аударып, «Қазақ баласының шыр етіп жерге түскеннен бастап, кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән, жырдың құшағында өтеді. Қазақ баласын тәрбиелеуде дыбыстық ырғақтардың басты орынға шығуы, сірә, халық әдебиеті мен халық әндерінің кең тарап дамуы, оның тәрбие құралы болуы себеп болса керек», деп көрсеткен.
Ғашықтық жырлардың шығу тарихы мен тәлім-тәрбиелік мәнін сөз ете келіп, жар-жар, беташар, тойбастар жырларына ерекше тоқталады. «Бұл жырларда жаңа түскен келінді қайын жұртқа таныстыру көзделсе, сонымен бірге негізінен келінге қатынасты әдептілік ережелері және қайын атаға, енеге, күйеу жігіттің өзге де туыстарына мінездеме беріледі», деп тұрмыс-салт жырларының тәрбиелік жағын сипаттайды.
Өлген адамды жерлеу дәстүріне байланысты шыққан көрісу, жоқтау, естірту секілді халықтық дәстүрдің сыр-сипатын түсіндіреді. Халық поэзиясында мақтау жырлары айрықша орын алатынын, онда жеке адамдардың, тұтас ру мен ұлыстың батырлығы, байлығы, әділдігі, елдігі секілді қасиеттері мадақталатынын, мақтау өлеңдердің тәлімдік мәнімен қатар, жағымпаздық пен жалған сөзге айналатын көлеңкелі жақтарын да ашып көрсетті. Бата секілді тағылым сөздерге, билердің шешендік өнеріне ерекше назар аударып, алғыстың қарама-қарсы түрі қарғыстың діннен, елдің салт-дәстүрінен безген екіжүзділерге берілетінін ескертеді. Ғалымның терме, нақыл өлеңдерге берген бағасы, жақсы әйел, тәрбиелі ұл, көргенді қыз, әдепті келін, бай, батыр, кедей, мырза кейпіндегі әлеуметтік топтардың бойында қандай қасиеттер болуы керектігі жайлы айтқан тұщымды пікірлерінің тәлімдік құны өте жоғары.
Халел Досмұхамедұлы қазақтың салт-дәстүріне байланысты, ырымдардың діни наным-сенімдерге сәйкес туу себебін айта келіп, «...қайсыбір ырымдарды бұлжытпай орындап отыру тәрбиелілікті, көрегендікті көрсетеді және міндетті түрде атқаруға тиісті әдеп сақтау болып табылады», деп тәрбиелік мәнін арнайы сөз етеді.
Ғалым халқымыздың шаруашылық кәсібі, тұрмыс-тіршілігі, аңшылық өмірі, киіз үйі мен оның барша жиһазы, ұлттық киімдері, әсіресе қыздар тағатын әсемдік заттарды тізбектей келіп, осылардың жас буынды еңбекке, кәсіпшілікке, ерлікке, сыпайылыққа баулып, тәрбиелеуде маңызы зор екендігін нақтылы деректер келтіріп дәлелдейді.
Қарымды қайраткер, жан-жақты ғалым Халел Досмұхамедұлының қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық көзқарасының бүгінгі күнмен сабақтасып жатқанын анық байқауға болады. Осы тұрғыда қазақ зиялыларының қоғамдық-ағартушылық іске қатысты адалдығын айғақтайтын деректер еске түседі. Түркістан автономиялық республикасы тұсында Ташкент қаласында «Түркістан өлкесін зерттеу қоғамы», «Мәдениетті көркейтушілердің «Талап» қауымы жұмыс істеген болатын. Елдегі мәдени-ағарту жүйесінің әлсіздігіне қарамастан, Халел Досмұхамедұлының жетекшілігімен аталған қауым мен қоғам өз ісін тұрақты, дәйекті жүргізіп отырған. Араб қарпінде (төтеше) жазылған Халелдің маржандай қолтаңбасы ұлтқа байланысты мәселелердің үнемі атқарылғанынан хабар береді. Әрбір маңызды істің жылдық, тоқсандық жоспары, оны орындаушылардың міндеті, алдын ала көрсетілген де, жоспардың нәтижесі қандай болғаны, қанша дүние тасқа басылып, нешесі ауызша (баяндама, түрлі жиындағы сөздер, т.б.) айтылғаны хатталған. Мысалы, «Талап» қауымы» ұлттың арғы тарихының таласты жайларына арнап, бірнеше пікірталас, Шоқан, Ыбырай, Абай құбылыстарына арналған ғылыми мәнді әңгіме жүргізген. Осындай құжаттардың бірінде Халел Досмұхамедұлы: «Қазір бізге әрбір жыл, ай, апта, күн қымбат. Әдетте, қазақ халқының сөзбұйдаға жаны қас. Жазған мақала, кітабымыз, сөйлеген сөзіміз, жасаған баяндамамыз осы тағдыр-талайы ауыр ұлтымыздың уақытын ұтатындай болып тууы керек. Біз ұйымды есеп үшін құрмаймыз, елдің мәдени-ағарту жағдайын титтей де болса ілгерілете ме деп құрамыз», деген ойын анық білдіреді.
Заман талабына сәйкес Халелдің басшылығымен құрылған осы мәдени-ағарту ұйымдары қазақ халқына не берді? Біріншіден, олар қиын кезеңде ұлт зиялыларын елдік мұратқа топтастыра алды. Екіншіден, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгерұлы және өзге де арыстарымыздың шығармашылық еңбектері Ташкенттегі мәнді мәслихаттар нәтижесінде туды. Үшіншіден, Халел мұрасының сабағы ұлтқа керек шаруаны сөзбен емес, іспен дәлелдеу қажеттігін көрсетеді.
Айдар САБЫРОВ,
Х.Досмұхамедов атындағы
Атырау университетінің доценті
Атырау облысы