– Қалың бұқараға бұл тосыннан келген ұсыныс сияқты көрінгенмен, түркітанушылар кеңістігі үшін бұл әлдеқашан көтерілген мәселенің жалғасы, тіпті шарықтау шегі десек те болады. Жалпы түркі алфавиті, түркілік жазу, ортақ графика, түркі мемлекеттеріне ортақ әліпби сияқты ұғымдардың мейлінше терең талқылану, зерттелу кезеңі бұдан әлденеше жылдар бұрын Түркияда басталып кеткен. Түркия араб графикасынан 29 таңбадан тұратын латын алфавитіне сонау 1928 жылы өтті. Одан бері де бір ғасырға жуықтады. 1991 жылдың 18-20 қарашасында Стамбулда Мармара университеті Түркітану институтының басшылығы ұйымдастырған «Заманауи түркі әліпбилері» атты халықаралық симпозиумға түркі әлемінің әр түрлі елдерінен 28 тіл мамандары, ғалымдар қатысып, түркі тілдері үшін ең ыңғайлы алфавиттің латын әліпбиі екенін бір ауыздан қабылдаған болатын. Ең маңыздысы, әр елдің біркелкі латын әліпбиіне өтуінің бауырлас елдер арасындағы түсіністік пен қарым-қатынасты жеңілдететініне байланысты бүкіл түркі тілдеріне жарамды 34 таңбалық бірыңғай ортақ латын алфавитін белгіледі. Кириллицадан латын графикасына көшкен ең алғашқы түркі тілі болып 1991 жылдың 25 желтоқсанында Әзербайжан елі тұңғыш қадам жасады. 1993 жылы 12 сәуірде Түркіменстан латынға өтті, 1993 жылғы 2 қыркүйекте Өзбекстан латын алфавитіне көшкенін жариялады. Бұл кезеңде Қазақстан мен Қырғызстанда латынға көшу туралы талпыныстың нышаны да байқалмады. Тек 2017 жылғы 26 қазанда Қазақстанда латын әліпбиіне көшу туралы шешімге қол қойылды.
Түркімен тілінің фонетикасындағы ерекшеліктер туралы сұрадыңыз. Түркімен тілі түркі тілдерінің ішінде түрік, әзербайжан, ғағауыз, балқан түріктері оңтүстік-батыс немесе түркі тілдерінің оғыз бұтағына жатады. Түркімен тілі даму барысында қыпшақ тілдерінің әсеріне ұшырағандықтан, қазақ тіліне де ұқсас келетін тұстары бар. Түркімен тілінің орфографиясы зиялы ортада бірнеше рет арнайы талқыланыпты. Ол тілдің фонетикалық ерекшелігі ретінде дауысты дыбыстардың созылыңқылығы мен ерін үндестігін, сын есімнің грамматикалық жағынан түрленбейтіндігін айтуға болады. Мұндай ерекшелік әрқандай тілде болуы мүмкін, ортақ әліпби алыстатпай, керісінше тілдердің табиғи қалыпқа түсіп, жақындасуына ықпал етеді.
Жалпы түркі әлемі кеңістігіне қатысты барлық мәселелерді назардан тыс қалдырмауға тырысатын мамандардан тұратын кәсіби ұжымның көшбасшысы ретінде, түркі жұртына ортақ әліпбидің қажеттілігін дәлелдеп, оның құрылу, қалыптасу, даму сатыларын айқындауда, стратегиясының іргетасын қалауда қызмет етуіміз керек деп есептеймін. Сөзсіз, кез келген жазба мәдениетті қоғамға ендіру белгілі бір деңгейде пәрменді мемлекеттік бағдарламалар арқылы жүзеге асырылады. Мұндай үдеріс кезең-кезеңімен жүргізілетін сауаттандыру, насихаттау, ақпараттандыру деңгейлерінен тұрады. Халықпен жұмыс жүргізетін салалық мамандарды даярлаудан бастап, халықаралық құжаттамаларды цифрландыру ісімен аяқталады. Мұның бәрі бір күннің, бірер айдың, бір жылдың ғана жұмысы емес екені аян. Түркіге ортақ әліпби тек түркі жұрты үшін ғана емес, адамзат қауымы үшін баға жетпес құндылық болары анық.
– Ортақ дегеннен шығады, түркілердің атажұртында отырғандықтан ба, әлде шынымен солай ма, түркілердің ортақ тілі – қазақ тілі болуы керек, өйткені қазақ тілі бәріне ортақ қасиеттерге ие деген пікірдің құлағы қылтия береді. Бұл әлде көңілжықпастықпен айтылған, ғылыми негізі жоқ пікір ме? Алайда қыпшақтармен ғана емес, қарлұқтармен, оғыздармен тіпті дүниенің біз үшін бір шетіндегі сақалардың тілін де асықпай тыңдасақ түсінісетін секілдіміз? Неге олай?
– Дұрыс айтасыз, түркі халықтарына ортақ тіл туралы айтылып жүргеніне де біршама уақыт болды. «Түркі жұртына ортақ тіл болу құқығы тек қазақ тіліне тиесілі, себебі біз түркілердің тарихи отанының мұрагеріміз» деген көзқарасты қолдамас бұрын, зерттеуші мамандардың кәсіби сараптамаларына көңіл бөлген жөн. Осы тұрғыда айтарым, әлемдік деңгейде ең көп таралған тілдердің барлығы бірдей өз жазба әдебиетін қалыптастыра бермейді. Жазба тілі халықаралық деңгейде дамыған ең ықпалды ТОП ондықтың ішіндегі бесіншісі – түрік тілі. Алайда түрік тілінің де өз басына жетерлік шешілмеген мәселелері баршылық. Мәселен, қолданылып жүрген қазіргі латын әліпбиінде түрік тілінің бірқатар дыбыстары түгел қамтылмаған. Әзербайжандар мен түріктер үшін бұл тиімді болғанымен, қыпшақ, қарлұқ тайпаларынан тараған немесе чуваш сияқты бұлғар тайпасынан тараған халықтар үшін оңай мәселе емес. Ал, қазақ тілі тарихи отанда қалып қойғанмен, тілдік қабатта түркілік элементтерді барынша мол сақтап, негізгі тарихи жәдігер мұралардың сақтаушысы мен иесі атанғанымен, латын әліпбиіне көшпей ортақ тіл болуға мүмкіндігі жетпейтінін ашық айтуымыз керек. Десек те, «ортақ түркі тіліне лайықты жалғыз тіл – қазақ тілі» деп тұжырымдайтын ғалымдардың ішінде өзбекстандық әріптесіміз Б.Каримовті ерекше атап өтуіміз керек. Профессор Б.Каримов: «Лексикалық қорының байлығы мен синоним, яғни мағыналас сөздердің көп екендігін ескерсек, сонымен қатар түркі тілдерінің қазіргі таңда жүйеленген, унификацияланған, стандартталған жаңа құрылымын бойына сіңірген тіл ретінде – қазақ тілі ортақ тіл рөлін атқара алар еді» – деп, өз зерттеуін статистикалық, арнайы математикалық әдіспен дәлелдегенін білеміз.
Қазақ тілі осы тұрғанда өзін түркіге ортақ тіл ретінде ерекшелеу үшін бірқатар саяси, геосаяси мәселелерін шешіп алғаны дұрыс дер едім. Әзірге он екі миллион шақырымдық аумаққа таралған түркі халықтары үшін, өз тілдерінде тіл табысып пікірлесуге, тілдік ерекшеліктер қатты кедергі туғызбайды. Ең алдымен, ортақ әліппені қалыптас­тыру шарт.
– Ғалым Әділ Ахметовтің өзге де ғалымдардың америкалық үндістердің түркілер екендігін дәлелдейтін пікірлері ғылыми ортаға да, басқаларға да белгілі. Олар негізінен түбір сөздердің ортақтығын көлденең тартады. Ал қыпшақ, қарлұқ, оғыз және сібірлік түркі тілдерінің ортақ заңдылықтары мен бір атадан туғандай сөздері, сөздік қолданыстары туралы не айтасыз?
– Шыққан тегі ортақ, ғұрпы, дәстүрі тамыр­лас түркі халықтарын бір-бірінен алыстатып, тамырынан айырған көптеген империялық сая­саттардың тасасында жатқан ақиқаттарды Әділ Ахметов сынды ағаларымыз батыл түрде айқара ашқаны мәлім. Профессор Ә.Ахметовтің «Азия-Беренгия – Америка немесе америкалық үндістердің алтайлық тегі», «Америкалық үндіс­тердің арғы тегі» атты монографиялық еңбектері, Американың байырғы халқы – үндістердің де шыққан тегі Алтайлық (түркілік) екенін нақты тілдік фактілерге ғылыми талдау негізінде зерттеген, әлемдік деңгейдегі лингвистикалық еңбек. Түрлі этностардың қалыптасуы бір екендігін айғақтайтын басты екі ерекшелік бар: біріншісі – олардың тілінде. Түркі тілдері бұл тұрғыда біршама зерделенді, классификациясы жасалды. Екіншісі – түркі халықтарының этникалық негізін дәлелдейтін деректік мағлұматтар, тарихи-этнологиялық, фольклорлық мұралар мен көне түркілік жазба ескерткіштер. Түркітанушы ғалымдардың еңбектеріне жүгінсек, ұлы дала аумағында скиф, сақ, ғұн мемлекеттік бірлестігінен кейін Ұлы Түрік қағанаты, Батыс және Шығыс Түрік қағанаты, Түргеш қағанаты, Ұйғыр қағанаты, Қарлұқ мемлекеті, Қараханит, Қарақытай, Қимақ, Қыпшақ бірлестігі, Жошы ұлысы, Алтын Орда хандығы, Әбілқайыр хандығы (Өзбек ұлысы), Моғолстан, Қазақ хандығы деген ірі мемлекеттер мен мемлекеттік бірлестіктер болды. Бұлардың ішінде Ұлы Түрік (Батыс және Шығыс Түрік) қағанатының алар орны ерекше. Тілдегі ортақтық арғы тектен ғана емес, сондай ауқымды әрі құдіретті қағанаттардан басталған.
– Ғылыми дәрежені фразеологизмдерден қорғағаныңызды білеміз. Жалпы түркі тілдеріне немесе жекелеген тілдерге ортақ тұрақты тіркес­тер бар ма? Бар болса қандай?
– Түркі тілдеріне немесе жекелеген тілдерге ортақ тұрақты тіркестер туралы айтсақ, әрине олардың саны біз ойлағаннан әлдеқайда көп екенін байқаймыз. Мысалы, бір ғана «бас» лексемасынан басталатын қазақ, татар, қырым татарлары, қарашай, бұлғар, өзбек, қырғыз тілдеріндегі құрылымдық, мағыналық, тұлғалық, фонемалық жағынан да ұқсас фразеологизмдердің өзі – қомақты бірнеше ғылыми еңбекке сұранып тұрған нысан. Қазақ-татар тілдеріндегі білімге қатысты «ақыл бастан – асыл тастан / акыл баштан – асыл таштан); білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар / беләге юан берне егар, белеме юан меңне егар; білімсіз достан, білімді дұшпан артық / белексез дустан, белекле дошман артык; Білім инемен құдық қазғандай / белем алу – энә белән кое казу» және т.б. секілді ортақ мысалдардың тым көптігіне қарап-ақ түркілік әлемді тану, қабылдау коннотациясының бірегейлігін көруге болады. Қазақ-қырым татарларының тіліндегі достық пен дұшпандық сөздері тірек болған фразеологизмдер: дұшпаныңа өлім тілегенше, өзіңе өмір тіле / дошманга үлем теләгәнче, үзеңө гомер телә; дос басқа – дұшпан аяққа қарар / дус башка – дошман аяққа карар т.б. мысалдарынан да ортақ ұғым, ортақ айтылым көріп тұрмыз.
– Түркі тілдері алтай тілдері тобына жататыны мәлім. Демек бізге құрлықтың сонау бір шетінде жатқан (дауыс ырғақтары моңғолдарға ұқсайтын) корейлер де, тіпті жапондар да, енді бір қиырдағы өздерін қыпшақпыз дейтін венгерлер де алыс емес. Оларды бізге жақындастырып тұрған қандай ерекшеліктер бар?
– Алтай тілдері – тіл білімінің алтай (түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур, жапон, корей) тобы тілдерінің шығу тегін зерттейтін саласы. Алтай тілдерінің кейбір фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ұқсастықтарын ескере отырып, бұл тілдердің шығу тегі бір деп тұжырымдап, бірнеше топтарға бөледі. Осы күнгі түркі тілдерінің тарихын өте ертеден басталған деп жүрміз. Алтай дәуірі туралы ғылымда жөнді мәлімет жоқ. Ол дәуірдің қашан басталып, қай кезде аяқталғаны әзірге белгісіз.
Алтай тілі теориясын қолдаушылардың барлығын да бірізді пікірде деуге болмайды. Бір топ алтаистер алтай тілдерін тегі бір туыс тілдер деп санаса, екінші бір топ алтай тілдеріндегі ұқсастық типологиялық ұқсастық деп санайды. Жалпы алтай тілдерінің туыстығы туралы пікірді жинақтап, екі топқа бөлуге болады. Бір топ ғалымдар Г.И.Рамстедттің пікіріне қосылып, алтай семьясына енетін тілдердің (түркі-монғол, тұңғыс-маньчжур, корей-жапон) генеологиялық туыстығын мойындайды. Олар алтай тілдері бір негізден тараған, сондықтан да ортақ негізді мойындайды десе, екінші бір топ ғалымдар В.А.Котвичтің пікіріне сүйеніп, «о баста өзара көрші орналасқан тілдер генеологиялық жағынан туыстығы болмаса да, талай ғасыр бойы араласу негізінде жаңа қасиетке ие болған» дейді. Сондықтан да олар алтай тілдеріндегі ұқсастық генеологиялық негізде емес, кірме материалдар негізінде қалыптасқан деп тұжырымдайды. Бұл ретте бір анық мәлімет – Хун дәуірі алтай дәуірімен ұштасып, байланысып жатады да, біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғ. біздің V ғ. аралығын қамтиды.
Өзімнің зерттеулерімде, өте көне фразеология­лық бірліктердегі, құрамында алтай тілдері (түркі, моңғол, тұңғыс-маньчужур, фин-угор, самодий, жапон, корей) элементтері кездесетін тіркестерді талдадым. Мысалы: Қара дүрсін «қарапайым, жабайы, жоба, мөлшер» фраземасындағы дүрсін сөзі жеке, дербес түрде түркі тілдерінде де, моңғол тілінде де қолданылмайды. Тұңғұс-маньчжур тобына жататын маньчжур тілінде дэрсен сөзі «қарапайым, жай (простой)» мағынасын береді. Қазақ тілінде қара халық, қара жаяу, қара жұмыс тіркестеріне сәйкес қалыптасқан қара дүрсін фраземасы жасалған, ө – у дыбыс сәйкестігі заңдылығымен дүрсун >дүрсін тұлғасы туған (қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінде төсек > түсек, өгей > үгей, дөнен > дүнен фонетикалық алмасулар фактісі кездеседі).
Енді «су қараңғы» тіркесін көрейік. Су сөзі – түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур тілдеріне ортақ. Якут тілінде суй – «мүлде, тіпті», моңғол тіліндегі суу – «мүлде», тұнғұс-маньчжур тілдерінде чуу – «өте» мағыналарында қолданылады. Қазіргі қазақ тілінде су жаңа «мүлде жаңа» мағыналы тіркес кездеседі. Тіркестегі екінші сыңар сөз – қараңғы – моңғол тіліндегі харагүй, қалмақ тіліндегі харан уча сөздерінің қазақшасы «соқыр» деген мағынаны білдіреді. Тілдік деректерді негізге ала отырып, су қараңғы фраземасының мағынасын «мүлде соқыр» деп түсіндіруге болады.
Жалпы жапондықтармен жақындығымыз туралы айтсақ, профессор Уяма Томохиконың пайымдауынша, жапон аралдарына байырғы тұрғындар Азия құрлығынан барған. Жапон тілі Азияның қиыр солтүстігіндегі тұңғыс пен шире ұлыстарының, сондай-ақ Оңтүстік-Шығыс Азия мен Тынық мұхит аймағындағы халықтар тілдерінің араласуынан пайда болған.
Жапон жағалауындағы Нара қаласы – Жібек жолының шығыс бағыттағы ең соңғы нүктесі. Нара қаласының аты жапон тілінде «қызыл» деген сөзді білдіреді. Ал, қазақта «нар» сөзі – «қызыл» сөзіне синоним екені белгілі. Жекелеген бірер сөздің түбірі бірдей десек те, профессор Уяманың айтуына қарағанда, жапон мен қазақ тілдерінің лексикасы мүлде екі түрлі. Солай бола тұра, екі тілдің де синтаксистік жүйесі, сөйлем құрылымы өте ұқсас. Профессор: «Жер сілкінген кезде менің ағам кітап оқып отырды» деген сөйлемнің құрылымы екі тілде де бірдей екенін көрсеткен
«Қазақ тіліндегі «көк» сөзінің семантикасы: салыстырмалы-тарихи аспект» тақырыбында Өркен Ерзат есімді шәкіртім диплом жұмысын қорғады. Осы тақырыпқа қызыққаны сонша көк сөзін жапон тілімен салыстырып, жапон тілін үйрене бастады. Мысалы: Жапондарда «кокоро» «心» сөзі жүрек деген мағынаны білдіреді. Көкірек – жүрек категориясы. Көк тәңіріне деген адалдық пен тазалықтың белгісі іспеттес. «Коку» «呼吸» сөзін қазақшаға аударсаңыз «тыныс, тыныс алу» мағынасы шығады. Яғни жапон тілінде «көк» түбірі сақталған және бұл сөз оларға Тәңірлік діннің негізінде барды деп тұжырымдайды.
Екі жыл бұрын әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да ректор Ж.Түймебаевтың тікелей қолдауымен, қазір өзім басқарып отырған «Алтайтану және түркітану ғылыми-зерттеу» институты ашылды. Мұндай институт әлемде Венгрияда және Қазақстанда ғана бар. Алтайтану бойынша ілкідегідей қызықты ғылыми еңбектер жазу, зерттеулер жасау бұйырса болашақтың еншісінде.
– Түркілер ортақ әліпбиге көшсек, тіл білімінің үлкен саласының бірі терминдер мәселесін қалай шешкен жөн? Терминдер бізге орыс тіліне ыңғайластырған түрде енді. Ал түрік ағайын­дар ағылшын өзге де еуропалық тілдердегі, негізінен түпнұсқалық, халықаралық формада қабылдағанын көреміз. Алаш зиялыларының жолымен терминдерді өз тілімізге ыңғайластырып, тілдік заңдылықтарымызға бағынбайтындарын түрік тілінен алып пайдаланамыз ба? Ондай жағдайда орысшадан қабылдаған терминнің көбі өзгереді. Жазылымға қарап айтылым да халық­аралық бағытқа бұрылады. Сол жол дұрыс секілді. Қалай қарайсыз?
– Біздің басты ұстанатын тірегіміз, ХХ ғасыр­дың 20-жылдарындағы ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлы бастап берген жол – қазақ терминологиясын дамытудағы жалғыз дұрыс жол. Термин жасауда жалпы әдеби, жалпыхалықтық тілден, диа­лектілерден, тарихи мәтіндер мен басқа туыстас түркі тілдерінен алудың тиімді жақтарын бүгінде өмірлік тәжірибе дәлелдеді. Жаңа ұғымдарды білдіруде түркі тілдерінің ішкі мүмкіндігінің мол екенін дәлелдеу үшін сөздік қордың бай қабаттарын жіті сүзіп қолдану жолдары әлі де айқындалуы тиіс. Жалпыхалықтық қордағы сөздердің терминденуі тұрғысынан түркі тілдерінің ішінде түрік тілі үлгісі – мейлінше жетілдірілген. Терминдерді «түрікшелендіру» процесінде, Түркия белгілі бір деңгейде тәжірибе жинақтады. Түрік тілін өктем тілдердің шырмауынан алып шығу тартыссыз болмады. Көптеген түрік зиялылары батыста білім алып, батыс тілдері мен араб-парсы терминдерінің жалғасын табуын талап етті. Екі жақты тартыстың нәтижесінде түріктің алдыңғы қатарлы озық ойлы ағартушылары терминдерді табанды түрде түрікшелендіруді оң жолға қоя білді. Бізге сол тәжірибе сабақ болуы тиіс. Жалпы алғанда, тарихи даму тұрғысынан түркі тілдері бір-бірінен оқшауланды. Түркі тілдеріндегі терминдердің тарихи даму жолдары да әртүрлі. Осы тұрғыдан түркі тілдерінің көптілді терминологиялық сөздіктерін құрастырып шығарудың, түркі тілдерінің терминдік қорының дамуына қосар үлесі үлкен болатынын және өте маңызды іс екенін баса айтқымыз келеді.
–Сұқбатыңызға рақмет!

Раушангүл Абакова,

филология ғылымының докторы, профессор

Әңгімелескен

Дағжан Белдеубай

https://anatili.kazgazeta.kz/news/62495