Бәрін түгел түзеу керек. Оның кейбірін бастауыш пен баяндауыштың ортасына қойылатын сызықша арқылы түсіндіруге болады. Мысалы:
Қазақстанның астанасы Нұр-Сұлтан қаласы (болып табылады). [2; 3] Қазақстанның астанасы – Нұр-Сұлтан қаласы.
Осы орайда тыныс белгілерді дұрыс қолдануды да қатаң қадағалауымыз керек, өйткені көп жерде сызықшаның орнына дефис қойылған.

* * *

Келесі сөйлемге көшейік: ­Қазақс­тан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ ­Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары (болып табылады). [4; 1]
* * *
Мына сөйлемде «ОЛ»-дың орны ауысып кеткен: Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. [4; 2]
Дұрысы: Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады.
* * *
Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады. Қазақстан қатысушысы (болып табылатын) {болатын} халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасының аума-ғында қолданылу тәртібі мен талаптары Республиканың заңнамасында айқындалады [4; 3].
* * *
Барлық заңдар, Республика қатысушы (сы болып табылатын) {болатын} халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың міндетті шарты (болып табылады) {болады} [4; 4].
* * *
Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай негізде алынғанына қарамастан, бірыңғай және тең (болып табылады) {болады}. [10; 1]
* * *
Жалғауларды да орынды-орынсыз қолдана берудің керегі жоқ. Екі жердегі (15 және 78-баптар) «хақыСЫ жоқ» деген сөзді «хақы жоқ» деп жазуға болады. Сондай-ақ 27 рет кездесетін «құқыҒЫ бар», 5 жерде кездесетін «құқыҒЫ жоқ» дегенді де «құқы» деп қолданса жарайды.
Бір жерде кездесетін «құпиялыЛЫғы» дегенді «құпиялығы» десе де болғандай [18; 2]
* * *
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы (болып табылатын) {болатын} мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді [20; 2].
* * *
Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу {–} әркімнің борышы әрі міндеті (болып табылады). [35]
* * *
Қазақстан Республикасының Президенті болып (тумысынан) ­Республика (азаматы болып табылатын)... [41; 2]
Қазақстан Республикасының Президенті болып {осы} Республика{да туған}...

* * *
Республика Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы (болып табылады) {болады}. [44; 12]
* * *
Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс (стажы) {өтілі} бар... [51; 4]
* * *
Палаталардың бірлескен және бөлек отырыстары ашық отырыстар болып (табылады) {есептеледі немесе саналады}. [59; 6]
* * *
Үкімет алқалы орган (болып табылады) және өзінің қызметінде Республика Президентінің және Парламенттің алдында жауапты. [64; 2]
Осы сөйлемді «Үкімет – алқалы орган. Ол өзінің қызметінде Республика Президентінің және Парламенттің алдында жауапты» деген дұрыс шығар.
* * *
Үкімет мүшелерінің өкілді органның депутаттары болуға, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты атқаруға, кәсіпкерлік іспен шұғылдануға, заңнамаға сәйкес өздерінің лауазымдық міндеттері (болып ­табылатын) ­{болатын} жағдайларды қоспағанда, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге құқы(ғы) жоқ. [68; 2]
* * *
Конституциялық кеңес туралы VI бөлімдегі және одан кейінгі баптардағы барлық «болып ­табылатын» тіркестер жаңа жобаға еніп кетпеуін қадағалау керек. [71; 1, 2] және [74; 3]
* * *
Заңдардағы «азаматша» (гражданка) ­деген ­аудармадан арылуымыз керек. Қазақ тілінде ­женский род, средний род жоқ. «Азаматша» ­деген сөз Конституциямызда жазылғандай, ­«жынысына байланысты ешкімді ешқандай кемсітуге ­болмайды» деген 14-бапқа қарсы.

Конституциялық референдум қарсаңында Ата Заңымыздың сауатты жазылуына ұсынысымызды білдіріп, жоғары билік өкілдеріне арнайы хаттар жолдадық.
ҚР Конституциялық Кеңесі аппаратының басшысы Б.Нұрмұханов: «Сіздің Қазақстан Республикасы Конституциясының мемлекеттік тілдегі мәтіні бойынша орын алған сәйкессіздіктерді жөндеу ­туралы ұсынысыңыз назарға алынды және құзырлы жұмыс тобының қарауына ұсынылады. Белсенді азаматтық ұстанымыңыз үшін ризашылығымызды білдіреміз», – деп, шығарыпсалма жауап жазды.
ҚР Білім және ғылым министрлігі Тіл ­саясаты комитеті өз кезегінде А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты мен Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық-ғылыми орталығына лингвистикалық сараптама жасатты. Көзқарасымызды қуаттай түскен екі институттың сараптамасын да қатар жариялаймыз.
ҚР Әділет министрлігі Заңнама департамен-тінің директоры Н.Жамаладин біздің ұсынысымызды өз құзыреті шегінде қарастырып, мынадай жауап берді: «Конституцияның 91-бабына сәйкес, ҚР Конституциясына Республика Президентінің өз бастамасымен, Парламенттің немесе Үкіметтің ұсынысымен қабылданған шешімі бойынша өткізілетін республикалық ­референдум өзгертулер мен толықтырулар енгізуі мүмкін. Егер Президент оны Парламенттің қарауына беру қажет деп ұйғарса, Конституцияға енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар жобасы республикалық референдумға шығарылмайды. Мұндай жағдайда Парламенттің шешімі Конс­титуцияда белгіленген тәртіппен қабылданады. Егер Республика Президенті Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды республикалық референдумға шығару туралы Парламенттің ұсынысын қабылдамай тастаса, онда Парламент Палаталарының әрқайсысының депутаттары жалпы санының кемінде бестен төртінің көпшілік даусымен Парламент осы өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға енгізу туралы заң қабылдауға хақылы. Мұндай жағдайда ­Республика Президенті осы заңға қол қояды немесе оны республикалық референдумға шығарады, егер республикалық референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, ол өткізілді деп есептеледі. Республикалық референдумға шығарылған Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар, егер олар үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың кемінде үштен екісінде дауыс беруге қатысқан азаматтардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, қабылданды деп есептеледі».
Ендігі қадам – Президентте. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтан Конституция мәтініндегі қателер мен калька аудармаларды түзеуді Парламенттің қарауына беруін сұраймыз. Билік басындағылар үшін болмашы нәрсе сияқты көрінгенімен, біз үшін бұл – маңызды мәселе.
Осындай және басқа да маңызды мәселелермен айналысу үшін кезінде «Nur Otan» партиясының праймеризіне түсіп, жастар арасында рейтинг бойынша 1-орын алсақ та, партияластарымыз бізді өткізбей, өзімізден кейінгі үміткерді депутат қылды. Егер мүмкіндігімізді пайдаланып, рұқсат берілсе, Конституциямыз бен барлық кодекстердің, заңдардың, енді қаралатын заң жобаларының да қазақ тіліндегі нұсқаларының қателерін түгел түзеп шығар едік. Өйткені грамматикалық, лексикалық, пунктуациялық заңдарға Президент те бағынуы­керек.

Бақтыбай ЖАЙЛАУОВ,
PhD докторант,
Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті,
«Қазақ филологиясы» кафедрасының аға оқытушысы

КЕШЕНДІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ САРАПТАМА ҚАЖЕТ

Бақтыбай Жайлауовтың ҚР Конституциясының қазақ тіліндегі нұсқасына қатысты берген ұсыныстарына жасалған А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының лингвистикалық тұжырымы.

1. Орыс тіліндегі «является» сөзін қазақ тіліне «болып табылады» сөз тіркесімен аудару туралы.

Орыс тіліндегі «является» сөзі қазақ тіліне негізінен заңнамалық құжаттарда, ғылыми әдебиетте және т.б. аударма жасаудың калька тәсілі арқылы «болып табылады» сөз тіркесімен аударылады.

Аударма жасаудың «калька» тәсіліне «Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Калька (фр. calque – көшірме) – өзге тілдегі сөз тіркесі мен жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық негізділігін ана тіліндегі төл тәсілдер арқылы дәлме-дәл көшіріп алу. Тілдің негізді бірліктеріне туынды сөздер, сөз тіркестері және жай сөйлемнің кейбір түрлері жатады. Әрбір шеттілдік негіздегі бірліктерін аударушы тілдің төл тәсілдерімен көшіріп суреттеу ерекшеліктеріне сәйкес қазіргі қазақ тіліндегі калька негізінен 6 түрлі болады: 1) шеттілдік туынды сөздің сөзжасамдық негізділігін көшіріп алатын сөзжасамдық калькалар (народник – халықшыл, рукопись – қолжазба); 2) өз үлгісіндегі (шеттілдік туынды сөздер, сөз тіркестері) синтаксистік байланыстың типтері мен мағынамен және аударушы тілдің лексикалық-грамматикалық ерекшеліктерімен дәлелденген, сол синтаксистік байланыс типтері негізінде жасалған сөз тіркесі ретінде синтаксистік калька (взаимозависимость – өзара тәуелділік, приходить к выводу – қорытындыға келу); 3) өз үлгісіндегі, яғни шеттілдік тұрлаулы мүшелері қиысып тұратын жай сөйлемнің лексикалық-грамматикалық құрылысын толығымен көшіре алатын сөйлем ретіндегі синтаксистік калька (нельзя дважды войти в одну и ту же реку – бір өзенге екі түсуге болмайды); 4) шеттілдік фразеологиялық бірліктер құрамындағы ең маңызды құрамдас бөліктерінен ­бастап, сол бірліктердің тұтас мағынасын дәлме-дәл көшіре алатын фразеологиялық калькалар ­(зерно истины – ақиқаттың дәні, увидеть свет – жарық көру); 5) өз үлгісіндегі құрамдас бөліктер арқылы берілетін астарлы бейнелеушілік пен әсерлі мәнерлік суреттейтін калькатроп (застой мысли ­(метафора) – ойдың тоқырауы, открытая вражда (эпитет) – ашық дұшпандық); 6) шеттілдік сөздің ауыспалы мағынасына ие болатын семантикалық калька (ключ – кілт, ступень – саты). (Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, «Сөздік-Словарь», 2005).

Берілген анықтамадан көріп отырғанымыздай, «калька» – негізінен заңнамалық құжаттарды, ғылыми шығармаларды аударуда қолданалатын өнімді тәсіл. Алайда калька тәсілін қолдану арқылы жасалған ­аударма мәтінінің мазмұны аударылатын тілдің лингвистикалық нормаларына (мысалы, стилистикалық) толықтай сай келмей жататын тұстары кездеседі. Осы ретте орыс тіліндегі «является» сөзін қазақ тіліне «болып табылады» сөз тіркесімен калька тәсілі аудару қазақ тілінің стилистикалық нормасына толықтай сай деп айта алмаймыз.

Осыған байланысты өтініш иесі көрсеткен және өтініште көрсетілмеген ҚР Конституциясының кейбір баптарындағы сөйлемдерді лингвистикалық нормаларға сәйкес төмендегіше аударуды ұсынамыз:

2. Сөздердің орын тәртібінің ауысуы туралы.

Өтініш иесінің Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 2-тармағындағы «Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады» деген сөйлемді лингвистикалық нормаларға сәйкес «Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады» деген сөйлеммен өзгерту туралы ұсынысы қисынды.

3. Жалғаулардың қолданылуы туралы.

Өтініш иесінің Қазақстан Республикасы Конституциясының кейбір баптарындағы «хақысы» сөзін лингвистикалық нормаларға сай «хақы» сөзімен ауыстыру туралы ұсынысы орынды.

4. «Құқығы» сөзін «құқы» сөзімен, «құпиялылығы» сөзін «құпиялығы» сөзімен ауыстыру туралы.

«Құқық» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Құқық. 1. Зат есім. [араб]. сөйлеу. Қақы. 2. Негіз, себеп. 3. Мемлекет тарапынан, болмаса тиісті қаулы, заңмен әрбір адамға берілген ерік, бостандық. 4. қ ұ қ ы қ. Қоғамдағы адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, мемлекет тарапынан белгіленетін және қорғалатын ережелер мен жиынтығы және соны зерттейтін ғылым саласы.

«Құқық» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Құқы. [иран]. сөйлеу. Қақы»

«Қазақ әдеби тілі сөздігіндегі» мәліметке сүйенсек, «құқық» сөзінің мағынасы «құқы» сөзінің мәніне қарағанда кең әрі «құқық» сөзінің барлық заңнамалық құжаттарда, публицистикалық және әдеби шығармалардағы қолданыс жиілігі жоғары, ал «құқы» сөзі негізінен ауызекі сөйлеу стилінде қолданылады. Осыған байланысты лингвистикалық нормаларға сәйкес «құқығы» сөзін «құқы» сөзімен ауыстыруды орынсыз деп санаймыз.

«Құпиялық» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Құпиялық. 1. Зат есім. сөйлеу. Құпиялылық»

«Құпиялылық» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама беріледі: «Құпиялылық. 1. Зат есім. Жасырын сыр, ешкім білмейтін астыртын, жұмбақ іс. 2. з а ң. Мәліметтерді авторландырылмаған қатынас құрудан қорғаушылық»

«Қазақ әдеби тілі сөздігіндегі» мәліметке сүйенсек, «құпиялық» сөзі сөйлеу тілінде жиі қолданылса, «құпиялылық» сөзі ресми және көркем әдебиет стилінде қолданылады. Осыған байланысты «құпиялық» сөзін лингвистикалық нормаларға сәйкес «құпиялылық» сөзімен ауыстыруды орынсыз деп санаймыз.

5. Орыс тіліндегі «стаж» сөзін қазақ тіліне «өтіл» сөзімен аудару туралы.

«Стаж» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Стаж. 1. Зат есім. француз. stage. Өтіл (белгілі бір жұмыс саласында қызмет істеген уақыт мөлшері).

«Өтіл» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Өтіл. 1. Зат есім. Өтініш, тілек, талап. 2. Өте кеткен заты, берген дүниесі. 3. Азаматтың белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеген жылдарының жалпы саны, еңбек еткен мерзімі. 4. Өтіну, тілек ету. 5. Өткізілу, жүргізілу.

«Қазақ әдеби тілі сөздігіндегі» мәліметке сүйенсек, «стаж» сөзі бір мағына береді және бұл сөзге түсініктеме ретінде «өтіл» сөзі келтірілген, сонымен қатар бұл сөз Кеңес одағы кезіндегі әдеби шығармаларда көп кездессе, «өтіл» сөзінің мағынасы кең әрі Тәуелсіздік алғаннан кейінгі әдеби шығармаларда жиі ұшырасады.

Қазақстан Республикасы Конституциясынан басқа заңнамалық құжаттардың орыс тіліндегі нұсқасындағы «стаж» сөзі қазақ тіліндегі нұсқаларында «стаж» және «өтіл» сөздерімен беріледі.

Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Республикалық терминология комиссиясының отырыс­тарында «стаж» сөзінің баламасы ретінде «өтіл» сөзі бекітілген, мысалы, стаж – өтіл (2018 жылғы 6 сәуір), трудовой стаж – еңбек өтілі (2016 жылғы 8 желтоқсан).

Жоғары баяндалғандардың негізінде өтініш иесінің Қазақстан Республикасы Конституциясы 51-бабы 4-тармағындағы «...Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады...» деген сөйлемді лингвистикалық нормаларға сәйкес «Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс өтілі бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады» деген сөйлеммен ауыстыруға қатысты ұсынысы қисынды.

6. Орыс тіліндегі «гражданка» сөзін аудару туралы.

«Азамат» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Азамат. 1. Зат есім. Кәмелетке толып, ер жеткен адам, жігіт. 2. құқық. Белгілі бір мемлекеттің тең құқықты адамы. 3. көнерген сөз. Кәмелетке келіп, еншісін алған, туыстарына тәуелсіз, үйлі-баранды адам. 4. көнерген сөз. Әскери. Қолына қару ұстап, ел қорғауға, не ел жаулауға аттанатын адам, жасақшы; жауынгер. 5. ауыспалы мағына. Адамгершілігі мол, саналы, құрметті адам. 6. Оқыған, қызметкер. (Аймақтық. Шығыс Қазақстан облысы Ұржар ауданы).
«Азаматша» сөзіне «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» мынадай анықтама берілген: «Азаматша. Зат есім. сөйлеу. Әйел адам. 2. Ер азаматқа ұқсап, ерлерше, азаматтай.
«Қазақ әдеби тілі сөздігіндегі» мәліметке сүйенсек, «азамат» сөзінің мағынасы кең әрі заңнамалық құжаттарда, публицистикалық және әдеби шығармалардағы қолданыс жиілігі жоғары.
«Азаматша» сөзі негізінен заңнамалық құжаттарда «гражданка» сөзінің аудармасы ретінде қолданылады.
Жоғарыда баяндалғандарды және қазақ тілінде «тек» (род) категориясының жоқ екендігін ескере келе, орыс тіліндегі «гражданка» сөзінің аудармасы ретінде мәнмәтіндік қолданысына байланысты «азамат» сөзін (мысалы, «Қазақстан Республикасының азаматы» деген сөйлем ер азаматқа да, әйел адамға да қатысты) және «әйел азамат» сөз тіркесін қолдануды қолдаймыз.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Конституциясының орыс тіліндегі мәтінінде «имеет право» сөз тіркесі мемлекеттік тілдегі мәтінінің кейбір баптарында «құқылы» сөзімен (16-баптың 3-тармағы, 77-бап 3-тармағының 4-тармақшасы), кейбір баптарында «хақылы» (13-баптың 1-тармағы, 15-баптың 2-тармағы, 29-баптың 2-тармағы, 32-бап, 56-баптың 2-тармағы, 57-баптың 6-тармақшасы, 58-баптың 2-тармақшасы, 60-баптың 2-тармағы, 61-бап 3-тармағының 11-тармақшасы, 61-баптың 7-тармағы, 70-баптың 2-тармағы, 70-баптың 7-тармағы, 87-баптың 4-тармағы, 87-баптың 5-тармағы, 91-баптың 1-тармағы) сөзімен аударылған. Осыған байланысты терминологиялық бірізділікті қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Конституциясының қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерін салғастыра отырып, құзырлы органдар кешенді лингвистикалық сараптама жасауы қажет деп санаймыз.

Сәрсенбай ҚҰЛМАНОВ,
филология ғылымының кандидаты, доцент.
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
Терминология орталығының жетекшісі

ҰСЫНЫСТАР ЕСКЕРІЛГЕНІ ДҰРЫС

Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық-ғылыми орталығының лингвистикалық тұжырымы.

Маңғыстау облысы Ақтау қаласының тұрғыны Бақтыбай Жайлауов ҚР ­Конституциясы мәтініне түзетулер енгізу туралы хатында орыс тіліндегі «является» етістігі «болып табылады» деп аударылғанын және оның орынсыз қолданылғанына тоқталған. Өкінішке қарай, елімізде заңнамалық құжаттар алдымен орыс тілінде дайындалып, кейін қазақшаға аударылады. Аудармада көп қолданылатын тәсіл – калька тәсілі. Калька – тілдің сөзжасам жүйесін, үлгісін байытудағы, терминдер мен терминдік тіркестерді жасаудағы өнімді тәсілдердің бірі, бірақ бұл тәсілдің тіліміздің табиғи қалпын сақтауға кері ықпал етеді. Жоғарыдағы хатта көрсетілген «болып табылады» да – калька аударманың салдары. Оның орнына автор жазғандай, сөйлемді ықшамдап, қажетті жерінде «болатын» сөзін пайдаланып немесе сызықшаны қызметіне сай орынды қолдану керектігін толық қолдаймыз. Мысалы: «Қазақстанның астанасы – Нұр-Сұлтан қаласы».

Автор хатында заңдардағы азаматша (гражданка) деген аудармадан арылу керектігін атап өткен. Осыған байланысты аталған терминнің қолданысына назар аудардық.

Азамат-гражданин термині ҚР Үкіметі жанындағы Республикалық терминологиялық комиссиясында (бұдан ары – Терминком) 2005 жылы бекітілген, гражданка-азаматша нұсқасы бекітілмеген. Ал заңнамалық құжаттарда екі нұсқасы да қолданыста бар. Мысалы: «Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы анықтама

Азамат (ша) _________________________________________________________________

(атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру мемлекеттік

тіркелгенге дейінгі аты, әкесінің аты (бар болса) тегі)

____________________________________________________________туған» («Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді ұйымдастыру, азаматтық хал актілерінің жазбаларына өзгерістер енгізу, қалпына келтіру, күшін жою тәртібі қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Респуб­ликасы Әділет министрінің 2016 жылғы 27 қаңтардағы №40 бұйрығы).

Ресми ақпаратта, құжаттарда кездесетін азаматша – орыс тіліндегі гражданка сөзіне балама іздеуден туған жасанды сөз. Осыған орай, род категориясына қатысты филология ғылымының докторы Б.Қалиұлының пікіріне сүйенсек: «Төраға» демекші, еркек мұғалім болса – мұғалім, әйел мұғалім болса – мұғалима, еркек кассир болса – кассир, әйел кассир болса – кассирша деп жүргеніміз сияқты кейінгі кезде жиналыстарға басшылық (төрағалық) етуші адам әйел болса, оған төраға сөзін қолданбай, «төрапа», «төрайым» сөздерін қолдана бастадық. Егер қызметкерлердің еркек-әйел екендігіне қарасақ, онда «аға жылқышы» деген әйел үшін «апа жылқышы», «аға шопан» – «апа шопан», «аға ғылыми қызметкер» – «апа ғылыми қызметкер» болып шықпай ма?!» [21 б.] (Байынқол Қалиұлы Қазақ терминтанымының өзекті мәселелері. – Алматы, 2008, 160 бет)

Олай болса, қазақ тілінде тек (род) ­категориясы жоқтығын, калька аударманың сәтсіздігін Б.Жайлауов өте дұрыс көтеріп отыр, сондықтан заңнамалық құжаттарда ер адамға да, әйел затына да қатысты «азамат» сөзін қолдану қажет.

«Құқық», «хақ» сөздеріне байланысты бұған дейін де түрлі пікір айтылып жүр.

Құқық сөзіне қатысты қазақ тілінің әртүрлі сөздіктерінде төмендегідей түсіндірмелер берілген:

1) адамның кұқығы, саяси еркі.

2) азаматтың немесе ұйымның мүддесін қанағаттандыруға байланысты мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған болжамды іс-әрекетінің заңмен қамтамасыз етілген шаралары.

3) ар. зат. Саяси әлеуметтік, қоғамдық ерік; қақы.

4) қоғамдық қатынастардың таптық реттегіші рөліндегі мемлекеттік билік белгілеген және кепілдендірген жалпы міндетті, формальды түрде анықталған нормалар жүйесі.

Хақ сөзіне қатысты келесідей түсіндірмелер беріледі:

1) (араб тілінде) шындық, күмәнсiз ақиқат; Алла Тағаланың 99 есiмiнiң бiрi.

2) Хакк («нағыз», «шынайы» «ақиқат») – айтылған ойға шындықтың сәйкес келуін білдіретін термин. Осымен бір мезгілде шындыққа сәйкестік, ойдың шын мәні терминімен белгіленді. Алайда бұл екі термин де синонимдер ретінде жиі пайдаланылады. Бірақ «ақиқат» бірдей дәрежеде белгіленгенімен, пайдалану саласына қарай ерекшеленіп отырды.

3) Қақы зат. Ерік, құқ.

Хат авторы айтып отырғандай, артикуляцияға жеңіл болу үшін құқығы сөзін құқы деп, хақысы сөзін хақы деп қысқартып қолдану ойға қонымдырақ.

Сондай-ақ автор құпиялылығы терминін құпиялығы түрінде қолдануды ұсынады.

Құпиялық (секретность) сөзіне қатысты:

«Құпиялық дегеніміз – ақпаратты «білудің қажеті жоқ» белгілі бір адамдардан немесе топтардан жасыру тәжірибесі, алайда оны басқа адамдармен бөлісуі де мүмкін» деген түсіндірме берілген (https://en.wikipedia.org/wiki/Secrecy)

Ал құпиялылық сөзіне мынадай анықтама беріледі:

Құпиялылық (конфиденциальность) – з а т. 1. Жасырын сыр, ешкім білмейтін астыртын, жұмбақ іс. 1947 жылы Совет үкіметі атом қаруының ешбір құпиялылығы жоқ деп жариялады (Қ.Аманжолов, Қасиетті борыш) (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-т. – Алматы, 2011- 752б).

Анықтамада байқалғандай, құпиялық пен құпиялылық синоним сөздер болғанымен, сәл де болса, мағыналық реңкте айырмашылық байқалады, яғни құпиялы термині туынды түбірге -лық жұрнағы жалғанып, сөзжасамдық тұрғыдан жаңа мән тудырып тұр. Бұған байланысты Қазақ тілінің грамматикасында: «Неологизмдік сипат сондай-ақ еттілік (мясность), жемістілік (плодовитость), жүйелілік (системность), күрделілік (сложность) дериваттарынан да айқын көрінеді» делінген (Қазақ тілінің грамматикасы, 2002 жыл. Астана.). Олай болса, құпиялық пен құпиялылық терминдерін бір мағынаны білдіретін термин деп қарастыра алмаймыз.

Б.Жайлауов хатының негізінде сөздердің жасалуын, аудармасын, сөздіктердегі анықтамасын қарастыра келе, төмендегідей қорытынды ұсынамыз:

1. «Является – болып табылады» калька аударманың орнына сөйлемді ықшамдап, қажетті жерінде «болатын» сөзін пайдаланып немесе сызықшаны қызметіне сай орынды қолдану керектігін толық қолдаймыз.

2. Қазақ тілінде род категориясы жоқтығына байланысты заңнамалық құжаттарда ер адамға да, әйел затына да қатысты Терминкомда бекітілген «азамат» сөзін қолданған дұрыс.

3. Артикуляцияға жеңіл болу үшін, мағынаға әсер етпейтін қосымшаны көбейтпес үшін құқығы сөзін құқы деп, хақысы сөзін хақы деп қысқартып қолдануды қолдаймыз.

4. Құпиялылық термині де к