Тестілеу қазіргі уақытта әлемдік тәжірибеде тілді бағалаудың ең ұтымды жүйесіне айналған. Қазақ тілін меңгеру деңгейін бағалауда да осы жүйе қолданылады. Халықаралық тілдерді білу деңгейін бағалауға арналған үздік жобаларды сараптай келе, бір жүйеге түсіріп әзірлеген «Қазтест» жобасы тестіленушінің мемлекеттік тілді білу деңгейін бағалауда әзірге баламасы жоқ жоба болып отыр. Аталмыш жүйе бойынша 2022 жылға дейін қазақ тілін меңгеруді анықтау 4 бөлік арқылы жүргізіліп, биылғы жылы бесінші бөлік ретінде Айтылым қосылды. Оның үстіне алдыңғы бөліктердің тапсырмалары қайта қаралып, әсіресе, Оқылым, Тыңдалым бөліктеріне көптеген өзгерістер енгізілді. Атап айтқанда, мәтіннің көлемі, мәтіннің тақырыптық ауқымы, мәтін тапсырмалары т.б.

2022 жылғы 22 шілде күні Тіл саясаты комитетінің Әдістеме басқармасының басшысы, филология ғылымдарының кандидаты Айнагүл Көкенова, Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Әдістеме басқармасының басшысы, филология ғылымдарының кандидаты Жазира Искакова мен ғылыми қызметкер Марияш Дәрменова Жұлдыз есімді жас бағдарламашыға ЗООМ арқылы кеңес берді. Жұлдыз Исабекова Тараз қаласындағы колледждің түлегі.

БЕЙНЕСАБАҚТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕ НАСИХАТТАУ БОЙЫНША МӘЛІМЕТТЕР

Тіршілігіміздің негізін қалап, өмір сүруі­міздің заңдылықтарын қалыптастырған ежелгі ата-бабаларымыз кейінгі ұрпа­ғы­на өз тәжірибелерінен түйіндеп: «Ба­рын бағалай білгенге бақ қонады, құн­дылығын құнтай білгенге құт қонады» деген өсиет сөз қалдырыпты. Осы сөз­дің тамырын басып, айтпағын бүгінгі күннің тұрғысынан зерде сүзгісінен өткізіп, ой таразысына тартсақ, адамның басына бақ қонып, бақытты өмір кешуінің де, тірлік қарекетіне құт дарып, ырыздық несібесінің молайуының да тетігі – әркімнің өз ғұмырында пенделік ашкөздік бәсекенің құлы болмай, қанағат құшағында барыңның байыбына жетіп, бағасын білуінде, құндылығыңның құтын қашырмай, қадір-қасиетін сақтай алуында жатқанын аңғару онша қиындық тудырмайды. Алайда солай болғанымен, осы бір қарапайым қағиданы орындауға келгенде әлі күнге дейін ата-баба өсиетіне адалдық танытып, барымыздың бағын ашып, әр­қайсысына өздеріне лайық әділ баға бере алмай жүргеніміз де шындық. Өткеннің жақсысынан үлгі-өнеге алып, оны уақыт талабына сай жетілдіріп, дамыта алмай жүргеніміз де содан болса керек.

Дүниежүзінде жойылып кеткен тіл көп. Оның кейбірі осы сала мамандарының назарына түспеуі де мүмкін. Интернет беттерінде дерегі бар жойылған тілдер туралы мәліметті оқырман назарына ұсынамыз: 1676 жылы тек корн тілінде сөйлейтін соңғы адам Честен Марчант қайтыс болды. 1756 жылы полаб тілінде сөйлейтін соңғы адам Эмерентц Шульце қайтыс болды. 1760 жылы шотланд тілінің гаэлвег диалектісінде сөйлейтін соңғы адам Маргарет МакМюррей қайтыс болды. 1777 жылы корн тілінде жетік сөйлейтін соңғы адам Долли Пентреат қайтыс болды. 1829 жылы беотук тілінде сөйлейтін соңғы адам Шанадитит (шамамен 28) қайтыс болды. 1839 жылы, Матиас Кастреннің мәліметі ­бойынша, матор тілінде сөйлейтін соңғы адам қайтыс болды. 1850 жылы норн тілінде сөйлейтін соңғы адам Уолтер Сазерленд қайтыс болды. 1853 жылы үндіс тайпасының николеньо тілінде сөйлейтін соңғы адам Хуана-Мария қайтыс болды. 1871 жылы тутело тілінде сөйлейтін соңғы адам Никона(en) қайтыс болды.

2022 жылдың 19 шілдесі күні Тіл саясаты Комитеті тапсырысы бойынша Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ қызметкерлері арасында қазақ тіліндегі IT жобалардың кезекті таныстырылымын өткізді. Орталықтың Әдістеме басқармасы ғылыми қызметкері Айгүл Орманова қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған жаңа ақпараттық технологиялар туралы жан-жақты баяндап берді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылы 5 қаңтардағы «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақаласында: «Тарихқа көз жүгіртсек, әр буын белгілі бір сынақты басынан өткереді. Біздің бабаларымыз «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаны», аталарымыз алапат ашаршылықты, қуғын-сүргінді, дүниежүзілік соғысты көрді» деген болатын. Бүгінгі тәуелсіздігіміз жолында қуғын-сүргін көрген мемлекет қайраткерінің бірі – Ахмет Байтұрсынұлы.

2022 жылғы 27 шілде күні Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырысымен Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Тараз қаласында ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы атындағы республикалық байқауды өткізеді. Әмбеге аян, Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО аясында дүниежүзі көлемінде аталынып жатыр. Осыған орай елімізде түрлі республикалық, халықаралық деңгейде ғылыми экспедициялар, конференциялар, тақырыптық конкурстар т.б. шаралар ұйымдастырылуда. Бұлардың бәрінің де көздеген басты межесі біреу – Ахмет Байтұрсынұлының қызметін, ғылыми және рухани мұрасын жан-жақты таныту.

Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми практикалық орталығы ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы мен Алаш қозғалысына қатысқан қоғам қайраткерлерінің шетелдердегі архивтерден табылған еңбектері негізінде жинақ әзірлеу бойынша қабырғалы жұмыстарды атқару үстінде. Қазақстандық ғалым мамандардың алғашқы тобы өткенге тағзым, келер ұрпақ үшін ұлағаты мол мұндай киелі іске білек сыбанып кірісіп кетті.

2022 жылғы 15 шілде күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының ұжымы есімі елге танымал белгілі журналист, Орталықтың редакциялық баспа басқармасының бас редакторы, қоғам белсендісі Қойшыбай Есентаевты құрметті еңбек демалысына шығарып салды. Орталықтың Бас директоры Е.Тілешов Қойшыбай Құтжанұлының ұжымдағы ұзақ жылғы жемісті еңбегіне алғыс білдіріп, иығына шапан жапты.

БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ БІР МАҚАЛАСЫ ӨЗІНІҢ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ ІШІНЕН ТАБЫЛДЫ Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» (балаларға) (1912-1925 жылдары көп рет басылған), «Оқу құралы» (үлкендерге) (1921 жылы 2 рет басылған), «Сауат ашқыш» (сауатсыз үлкендерге 1-кітап) (1926 жылы), «Әліпби. Жаңа құрал» (1926-1928 үш рет басылған), «Тіл-құрал» (1914-1927 жылдары үш бөлімнен тұратын, ілгерінді-кейінді 34 рет басылған), «Тіл жұмсар» (І, ІІ), «Баяншы» (1920-1921, оқытушылар қолданбасы) және «Әдебиет танытқыш» (1926) атты кесек теориялық еңбегін ішіне алған оқулықтары басылым көргені белгілі. Ғалым аталған оқулықтарына енген әдеби үлгілерге (шығармалардың) мүмкіндігінше авторын немесе дереккөзін көрсетіп отырған. Аталған оқулықтарда берілген дереккөздерге сүйене отырып өткен ғасырдағы немесе онан да ерте кезеңге тәуелді тұлғаларды немесе әдеби мұраларды зерттеуге жол ашылады.

Қазақтар үшін ақпан төңкерісі қаншалықты түсінікті болса, қазан (әлеуметтік төңкеріс) оларға соншалықты түсініксіз көрінді. Бірінші төңкерісті олар қалай аса қуанышпен қарсы алса, екінші төңкерісті солай аса үреймен қарсы алуға тура келді. Қазақ халқын білетіндер үшін бұл төңкерістерге олардың осылайша қарауы табиғи әрі түсінікті. Қазақтардың бірінші төңкерісті дұрыс түсінуі және оны қуанышпен қарсы алуы, біріншіден, ол патша үкіметінің езгісі мен зорлығынан құтқарса, екіншіден, олардың өзін-өзі басқаруға деген түпкі армандарына деген үмітін нығайтты. Қазақтар үшін екінші төңкерістің түсініксіз болуы оңай түсіндіріледі, себебі қазақтарда капитализм, таптық дифференциация болған жоқ; тіпті басқа халықтардай меншіктің өзі де бөлінбеген, көптеген тұтыну заттары бұқараның ортақ игілігі болып саналды. Қазан төңкерісінің сыртқы көріністері қазақтарды да қатты үрейлендірді. Қазақтар үшін Ресейдің орталық бөліктерінде большевиктік қозғалыстың қалай өтіп жатқаны беймәлім болатын.

Тіл – жалпы ұлтқа ортақ қазына, ал оның түйткілі мен күрмеуі тарқамаған кемшін тұсын түзетіп, өрісін кеңейту – баршамыздың міндетіміз. Осы орайда Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы «Қазақстан Республикасында тіл саясатын іске асырудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аясында «Тіл және қоғам» электрондық альманағы мен «Терминологиялық хабаршы» электрондық бюллетенін шығарып келеді. Орталық қазақ тілін дамытудың өзекті мәселелеріне арналған ғылыми-публицистикалық мақала жазып, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге атсалысып жүрген тіл жанашырларына қаламақы төлейді.

Бұдан бұрын хабарлағанымыздай, «Мемлекеттік тіл және БАҚ-2022» байқауына материал қабылдау жүріп жатыр. Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ақпараттық технология басқармасының басшысы, жас ғалым Мөлдір Бақытқызына осы туралы жолыққанымызда, жан-жақты әңгімелеп берді. «Тіл саясаты комтитеті ұйымдастырып жатқан дәстүрлі байқау биыл он жетінші рет өткізілмекші. Журналистер арасында қаншалықты кең тарағанын, былтырғы сайыс қорытындысы арқылы көз жеткізуге болады: төрт жанр бойынша 131 қалам иесінен 300-ге жуық материал келіп түсті. Әрі жыл санап, қатысушылар саны артып келе жатқанын байқауға болады»,– деді Мөлдір Бақытқызы.

Байтұрсын. (Қол шапалақтау). Ең алдымен емледен не талап етілетінін мәселе етіп қою қажет. Одан талап етілетіні – тіл дыбыстарын сәтті де дәл жеткізу. Екінші, бұл емле оқып-үйренуге жеңіл болуы керек. Бұл екеуі – негізгі талаптар. Мына жерде дау шығып отыр. Бірі емле әліпбимен байланысты десе, екінші біреулер ондай байланыс жоқ дейді. Шын мәнінде емле, әліпби жетілмеген болса, әліпбимен байланысты болады. Мысалға орыс әліпбиін алайық. Орыс әліпбиінде кемшіліктер бар, мысалы: «е», «ю», «я». Жалғастырайық. Профессор Щерба: «хвасталса және хвастался», – дейді. Не себепті бұлай шатыстырады? Себебі – «а» дыбысына сәйкес келетін таңба жоқ. Мәселен, «дарю» «даю» сөздерінен «ю»-дің тіптен екі басқа айтылатынын көріп отырсыз. Демек, орыс әліпбиінде сәйкес таңба жоқ. Енді мына сөздерді алып қарайық: «тебе», немесе мысалы: «чтение», немесе «доброе».

«Мемлекеттік тіл және БАҚ» республикалық конкурсын өткізу қағидалары

"Тіл-Қазына" орталығы қазақ тілін дамытудың өзекті мәселелеріне арналған ғылыми-публицистикалық мақала жазып, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге күш салуға шақырады. Себебі тіл – жалпы ұлтқа ортақ қазына. Ал оның түйіткілі мен күрмеуі тарқамаған кемшін түсін түзету ортақ міндет.

Байтұрсын (қол шапалақтау). Менің баяндамам біздің, қазақ ғылыми және әдеби қызметкерлерінің, халық әдебиеті үшін терминологияны қалай түзіп жатқанымыз туралы және, екіншіден, терминдерді жасағанда қандай приципті ұстанатымыз туралы болады. 1. Термин жасау жөніндегі негізгі ойларым тезистерде айтылған, онымен Съезд делегаттары таныс болар. Менің бұл баяндамам оларға, негізінде, жаңа ештеңе де қоспайды. Қосып, толықтырудан гөрі негізгі ойларымды түсінідруші, нақтылаушы сипатта болады. Тезисте мазмұндалғандардың айқындығы сондай, түсінбестік туғыза қояр ма екен. Тек мазмұн ықшамдығы айтқан ойларымды дұрыс түсінуге аздап көлеңке түсіруі мүмкін; сондықтан мен баяндамамда тезисте айтқан ойларыма сүйене отырып қажетінше нақтылау шегінен шықпай сөз өрбітпекпін.