Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ақпараттық технология басқармасының бас менеджері, жас маман Нұржан Бижомартұлының көлемді мақаласы «Scopus»-та ағылшын тілінде жарық көрді. Оқырманға түсінікті болу үшін айта кетелік, «Scopus» – ғалымдардың есімін дүниежүзілік ғылым әлемінде танымал етудің басты критерийлерінің бірі. Сондықтан, ғылым қуған әрбір адам өз саласындағы позициясын нығайту үшін, әрі рейтингісін көтеру мақсатында ол жерде жариялануға ынтазар.

2022 жылғы 4 шілде күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ғылыми Кеңесінің кезекті отырысы өтті. Күн тәртібіне «Мемлекеттік тапсырма аясындағы және басқа да жұмыстардың орындалуы туралы жарты жылдық есептер: нәтиже, ұсыныс, жетістіктер мен кемшіліктерге талдау» туралы мәселе ұсынылды. Орталықтың басшысы, Кеңес төрағасы Е.Тілешов атап өткендей, Қоғам жұмысын үйлестіруде Ғылыми алқаның орны бөлек. Бұл орталық жоспарлау мен саралау бойынша тиянақты іс атқарып келеді. Жалпы ағымдағы жылдың алғашқы жартысы кең ауқымды іс-шаралармен көмкерілді. Мемлекеттік тілдің мәртебесін асқақтату бағытында атқарылған халықаралық деңгейдегі бас қосулардан бастап, әр басқарманың қызу қызметті жүзеге асырды. Бір сөзбен айтқанда, тіл майданында толас болған жоқ. Алда әлі атқарылар іс көп.

Ахмет Байтұрсынұлы туралы Қызылорда облыстық архивінде тың деректер табылған. Жас ғалым Айдана Махамбет «Қызылорда облыстық мемлекеттік архиві. 184 қор. 1-тізімдеме, 17-іст» қарап Ахмет Байтұрсынұлы өміріне қатысты тың құжаттарды оқырман назарына ұсынды. Құжатты тапқан Айдана замандасымыз оның ғылыми айналымда жоқ екенін айтады. Оқырманға арналған шағын сұхбат Ахмет Байтұрсынұлын зерттеу мен зерделеу ісі туралы әңгіме қозғайды.

2022 жылғы 27 маусым-2 шілде аралығында Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының бас директоры, белгілі ғалым Ербол Тілешов Мәскеуге ғылыми экспедиция құрамында барды. Бір аптаға созылған бұл шоқтығы биік шара ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 150 жыл толу аясында ұйымдастырылды. «Дүниежүзі болып атап өтіп жатқан мерейлі дата тұсында Ахаңның ізі қалған құжаттар табылып қалады-ау деген әлемнің біраз архивтеріне экспедиция жасау ұйғарылған еді. Оның ішінде Финляндияның астанасы Хельсинки қаласынан бастап, Ресей, Өзбекстан секілді мемлекеттер бар. Күні кеше ғана Мәскеу қаласындағы Ресей Федерациясының Мемлекеттік архивінен оралдық.

«Тіл және Қоғам» алманахының биылғы жылғы №1 (55) саны жарық көрді. Оқырман асыға күткен басылымның бұл саны Қазжақстан Республикасы Ғылым және білім министрлігі Тіл саясаты комитетінің төрағасмы Әділбек Қабаның «Ұлт ұлыларын ұлықтайды» деген алғысөзімен ашылған. «Тіл саясаты комитетінің «Тіл және қоғам» алманахы басылымында көрнекті түркітанушы, қазақ тіл білімі және әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы, ұлттық жазудың реформаторы, ұлт ұстазы, рухани көсем Ахмет Байтұрсынұлы туралы белгілі тіл білімі саласы ғалымдарының мақалалар топтамасы жарық көріп отыр. Бұдан басқа, басылым беттерінен, әдеттегідей, тіл оқыту, үйретудің әлем¬дік озық ғылыми жетістіктері туралы жарияланымдармен таныса аласыздар. Бұл айтылғандардың ізденуші әдіскерлер мен тіл мамандары һәм қарапайым оқырман үшін үлкен олжа болары анық.

2022 жылғы 30 маусым күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ақпараттық технология басқармасының басшысы, жас ғалым Мөлдір Бақытқызы «Қазпошта» Акционерлік қоғамы орталық басқару аппараты мен өңірлердегі барлық филиалдарының өкілдеріне қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған ІТ жобаларды таныстырды. Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты Комитеті тапсырысымен өткен шараға 340 адам қатысты.

2022 жылғы 28-30 маусым аралығында тәжірибе алмасу мақсатында Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығына Қарағанды облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы жанындағы Ресурстық тіл орталығының бөлім меңгерушісі, п.ғ.м. Жақанова Жұпар іссапармен келді. Үш күндік іссапар барысында Жұпар Рысқұлқызы Орталық Бас директорының орынбасары Лиза Қожаққызымен және Әдістеме басқармасының басшысы Жазира Мақсұтқызымен кездесті. Іскер пікір алмасулар барысында қазіргі өңірлік орталықтардың хал-ахуалы, өзекті мәселелері, қол жеткізген жетістіктері, сондай-ақ алдағы уақытта бірлесе отырып атқарылатын жұмыстар талқыланды.

Үнемі айтатын ойымды сіздермен бөліскім келеді: Түркі әлемі бірлігінің бір жолы – ортақ тарихи тұлғалар арқылы бірігу еді... Бүгін біз Манасымызды, Орхон жазуымызды, Деде Қорқытымызды, Юнус Эмремізді, Несимиді, Әлішер Науаиымызды, Физулиімізді, Абайымызды, Мақтымқұлымызды және ең соңында Байтұрсуноғлымызды және басқа да зиялыларымызды мақтанышпен және қуанышпен айтамыз... Біз бүгін осындай ұйымға жиналып жатсақ, түркі әлемінің ортақ ұлы тұлғаларына қарыздармыз... Қазақ ғылымы мен ұлттық ой-пікірінің алдыңғы қатарлы тұлғаларының бірі Ахмет Байтұрсуноғлы – 20 ғасырдың басындағы қазақтар арасындағы ең маңызды зиялылардың бірі. Байтұрсуноғлы қазақтың тәуелсіз болуын, мәдениеті мен өркениетіндегі заманауи елдердің қатарынан орын алуын мақсат еткен зиялы қауымның алдыңғы қатарында өз орнын алды.

Журналистикасы мықты елде ғана ой еркіндігі бар. Мықты журналистік қауым – қоғамдық пікірге құлақ астыра алады. Ал қоғамдық пікірге құлақ асатын елде билік пен халықтың арасында алшақтану болмақ емес. Бұл орайда еркін ой мен бостандық рухын биік ұстап, елдің әлеуметтік мәселелерін өткір көтеріп жүрген журналистеріміз жетерлік. Олардың телеарна, радио, газет-журнал, ақпараттық портал мен әлеуметтік желідегі белсенділігін күнде көріп жүрміз. Халық үніне құлақ асатын, яғни еститін мемлекеттік билігі бар елде ел үнін естірте алатын есті журналистиканың қалыптасуы уақыт талабы. Бүгінде ел аумағында хабар тарататын 4873 отандық БАҚ бар, шетелдігі -278. Қуантарлығы отандық БАҚ саны артып келеді. БАҚ саны көбейген сайын, бәсекелестік артып, таратылатын ақпарат сапасына да үлкен мән берілетіні анық.

Алаш жолы – Тәуелсіздік кепілі һәм Ұлттық идея негізі болуға лайық рухани құндылық. Бұл жол – мемлекетімізде өмір сүретін әрбір жеке азаматтың өмір сүру сапасын арттырудан бастап, ел қауіпсіздігіне дейінгі өзекті мәселелерді қамтитын асыл мұра. Алаш – мемлекеттілікті күшейтетін, ондағы институттардың қызметін дамытатын, ел азаматының бойында патриоттық рухты арттыратын төл топырағымызда өнген, өзімізге тиесілі табылмас ұлттық құнды қазына. Алаш оқымыстыларының бойында ұлтшылдық сезімі неден туғаны жайында Ахмет Байтұрсынұлының 1920 жылы Ленинге орыс тілінде жазған хатында ашық айтылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архивінен бұл құнды жәдігерді тауып, қазақ тіліне аударып, тұңғыш жариялаған – алаштанушы ғалым, профессор Зарқын Тайшыбай.

А.Байтұрсынұлы кейбір танымдық бағыттағы еңбектерінің мәтіндері арқылы, ғылым тілінің де дамуына қолданбалық тұрғыдан үлес қосып, алғашқы негізін қалаған ғалым. Құсқа қатысты ойлары сол бағыттағы ізденістерінің бір парасы. Құстар туралы мақалаларында олардың түрлерін тізіп берумен ғана шектелмейді, орнитологиялық классификациясын жасайды, қазақтың құстанымдық ілімімен сабақтастыра отырып, қасиеттерін сипаттап береді. Сипаттау барысында қолданған сөздері, сөз тіркестері, сөйлемдері және олар арқылы беріліп жатқан ақпараттар ұлттық табиғатымен әрі заманына сай өзінің жаңаша үлгілерімен ерекшеленеді. Құстар туралы баянындағы тілді қолдану шеберлігі арнайы талдауларды талап етеді, өйткені қазақ тұрмысында құстың өзіндік орны болғанмен, А.Байтұрсынұлына дейін олардың ғылыми тілде классификациясы мен сипаттамасын жасаған ғалымдар болған жоқ.

Бүгін белгілі түркітанушы, қазақ тіл білімі және әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, Алаштың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойына орайластырылған ғылыми конференция өтті. Конференцияда сөз алған Әзербайжан Республикасының Білім министрі Эмин Амруллаев: «Қазақ халқының қоғамдық және мәдени оянуына қызмет еткен көрнекті қоғам қайраткері, ағартушы және лингвист А. Байтұрсынұлының қызметі түркі әлемінің бай мұрасының жарқын үлгісі болып табылады»,- деді.

2022 жылғы 24 маусым күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының бас директоры, белгілі ғалым Е.Тілешов ұжым атынан «Астана қайырымдылық мекемесі» медресесіне барып құрбандық шалып, арнайы құран оқытып, әлеуметтік жағынан аз қамтылған отбасылардың балаларынан құралған тәрбиеленушілерге Алаш арысының кітаптары мен әр жылдардағы суретін сыйға тартты. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы аясында Орталық ұжымы осылай ұйғарған екен. Орайы қасиетті Жұма күнге келген сауап боларлық мұндай қадамға Ерболат ұстаз ерекше ілтипат білдірді, әсіресе, Құдай жолындағы құлшылықпен қатар, ұрпақ тәрбиесіндегі үлкен маңызын атап өтті.

Әртүрлі жастағы баланың бәрі мультфильм көргенді ұнатады. Мамандардың айтуынша, балалар уақытының 30 пайызын теледидар алдында өткізеді екен. Бұл – орта есеппен мектепке дейінгі өмірінде 5 мың сағат сиқырлы қораптың алдында отырады деген сөз. Шетелдерде осы мүмкіндікті бала тәрбиесі мен баланың танымын арттыруда өте сәтті пайдаланады. Интернет дереккөздерінен білгеніміздей, балаларға арналған танымдық бағыттағы мазмұнды беру АҚШ-та дұрыс жолға қойылған екен. Жапонияда мультфильмдер арқылы елдің салт-дәстүрін, өзін-өзі ұстау мәдениетін үйретсе, Қытайда отаншылдық сезімді дамытуға қызмет етеді. Жалпы, аннимациялық фильмдер шетелдер үшін мықты идеологиялық қаруға айналған. Балаға ең қажеттісін, ең керектісін беріп, дамуына жағдай жасалынған.

Ресми, бейресми мәліметтерге сүйенсек Өзбекстан, Ресей, Қытайдың өзінде 5 миллионнан аса қазақ бар. Атажұртынан қол үзіп, түрлі себептермен жер жаһанның түкпір-түкпірінде тарыдай шашылып жүрген қандасты ұйыстыратын бір-ақ құдірет болса, ол - тіл. Ұйысу үшін әуелі ұғыса алу керек. Ал ұғысуы, өзге елде жүріп өз ана тілінен қол үзіп қалмаулары үшін тиісті жағдай жасау біздің міндет. Дүниежүзінде белгілі бір халықтың тілін, әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін насихаттауға бағыталған институттар баршылық. Оған мысал ретінде түріктің Юнус Эмре институтын, немістің Гёте және испаниялық Сервантес институттарын келтіруге болады. Бұлар тек тіл үйретумен шектелмейді, мәдениет, өнер саласындағы еларалық өзара әріптестікті одан әрі дамытуды, достықты нығайтуды мақсат етеді.

«Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың» деген қанатты сөз бар. Біраз нәрсені көріп, біраз нәрсені айтып жүрсем де, көсем, не шешен болып кеткенім жоқ. Әйтсе де, кешегі есейіп, ойлана, қолыма қалам алып, толғана бастаған шағымнан бүгінгі ақыл айтар зейнеткерлік жасыма дейін бәрінен бұрын өз елінде, өз жерінде тұрып, өгей баланың күйін кешкен ана тіліміздің мүшкіл хәлі жанымды қатты мазалап келе жатқаны шындық. Иә, бір кездері: «Шіркін-ай, мемлекеттік тіл болып бекітілсе ғой..» деп күні-түні армандаған қазақ тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесін алғанына да 30 жылдың жүзі болыпты. Бірақ мемлекеттік тіл дегеніміз болмаса, мемлекеттік тіліміз – қазақ тілі сол баяғы қалпында от басы, ошақ қасынан әлі күнге ұзай алмай келеді.

А.Байтұрсынұлының 150 жылдығына арналады. Қазақ тілі өз тарихында аса күрделі ахуалды кешуде. Тіліміздің қазіргі ахуалын сараптауды оның әдеби тіл ретіндегі ахуалын қарастырып көрелік. Мәселе - қазақ тілінің әдеби тілге айналу ахуалы жайында болып отыр. Бүгінгі дәуірде қоғамдық қатынастың басты игілігі болу үшін тілдің әдеби сипатының дамуы - негізгі шарт. Қазақ тілінің әдеби деңгейін анықтау жолында ресейлік академик Ф.П.Филиннің әдеби тілдің сипатын айқындайтын 7 шартын қолдану арқылы қарастырылады. Әрине, одан да басқа өлшемдері мен саймандары бар.

Еліміздегі техникалық сала терминдері ағылшынша не орысша ғана қолданылатынына қатысты сын көптен айтылып жүр. Енді бұл сала да төл тілде сөйлейтін болады деп хабарлады turkystan.kz. Нақтырақ айтсақ, қазақ тілінің терминологиясында жасанды интеллект пен робототехникаға қатысты 672 сөз бекітілді. Енді жасанды интеллект, деректерді талдау, робототехника және компьютерлік ғылымдар саласында қолданылатын көптеген терминдер мен сөздердің аудармалары бар. Ғалымдар терминдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың әртүрлі нұсқаларын қамтитын глоссарий әзірледі. Оны Тіл саясаты жөніндегі комитетке бекітуге жіберді.