2022 жылғы 8 тамыз күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының Бас директоры, белгілі ғалым Е.Тілешов академик, жазушы З.Қабдоловтың «Менің Әуезовім» роман-эссесінің түрік тіліне аударылған нұсқасының тұсаукесер рәсіміне қатысты. Шарада сөз алған ТҮРКСОЙ ұйымының Бас хатшысы Сұлтанбек Раев үлкен тебіреніспен толғады: «Бүкіл қырғыз халқының ұлттық мақтанышына айналып отырған атақты «Манас» эпосы Мұхтар Әуезов болмаса, жарық көрмес еді.

2022 жылғы 7 тамызда Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының Бас директоры Ербол Тілешов ТҮРКСОЙ ұйымының Бас хатшысы қырғызстандық Сұлтан Раевпен іскер кездесуге қатысты. Бұл туралы Астана қаласы қырғыз этномәдени бірлестігі төрағасы Шафхат Исмаилов өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында: «Синергия эффектісін беруге қабілетті адамдардың ортақ әлеуетін біріктіру мақсатында олардың арасында коммуникация орнату – сірә, менің өмірлік миссиям» деп шаттана жазды.

«Қостанай елін ақындар елі, батырлар елі» деп атайды. Қазыналы Қостанай сонымен бірге ұстаздар елі. Ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсариннен басталған, ұлт ұстазы, ұлт ұйтқысы атанған Ахмет жалғаған ұстаздық дәстүр ұлттық идеологияның өзегіне айналып, ХХІ-ші ғасырға да жетті. Жай жеткен жоқ, талай-талай тар жол, тайғақ кешуден өтті.Тобыл жағасында «Инспектор көлі» болса, Әулиекөл жерінде Ақаң тұрған мекен – Мұғалім көлі «Учительское озеро» деп аталды. Үлкен арнаға мөлдір тұмалар жиылды. Шалқар көлдерге таза бұлақтар құйылды. Достар сүйініп, дұшпан күйінді. Олар алғашқы қазақ оқулықтарының авторлары Елдес Омарұлы мен Міржақып Дулатов қайнар көзін ашқан, кейін Бекет Өтетілеуов пен Спандияр Көбеев ілгері басқан, бертінде Манаш Қозыбаевтан бастап Өмірзақ Сұлтанғазинге дейінгі ағаларымыз сусынын қандырған қоғалы көлдер болатын. Ақаң қиналған сәтінде:

Алаш қозғалысының тарихына тікелей байланысты әлі күнге дейін ғылыми тұрғыдан нақтыланбаған, сондықтан да әртүрлі пікірлер өрістетіп келе жатқан мәселе – Алаш автономиясының құрылуы. Бұл мәселеде әлбетте, құжаттық негіздеме де, сол кездегі саяси жағдайдың сипатын дәл тану маңызды. Ең алдымен мәселенің толық байыбына бару үшін «Алаш қозғалысы», «Алаш партиясы», «Алаш автономиясы», «Алашорданың Халық Кеңесі» деген ұғымдарды нақтылау қажет. Себебі осы ұғымдарды мамандардың өзі араластырып қолданады да, содан түсініксіздік қалыптасады. Сондықтан біз осы ұғымдардың әрқайсысына ықшамды түрде танымдық сипаттағы түсініктемелер беруді жөн көрдік.

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының жиені Манаш Өтегенқызы Қызылорда қаласында тұрады. Бүгінде тоқсанның төріне аяқ басқан әже Ахмет Байтұрсынұлының немере қарындасы Ұлжан Қанапияқызының тұңғышы. Саналы ғұмырын өскелең ұрпақтың тәрбиесіне арнаған Манаш әженің анасы Ұлжан жұбайы Өтеген Исмаилұлы мен 1930 жылдар шамасында Сыр бойына қоныс аударады. Өтеген ақсақалмен Ахмет Байтұрсынұлы өте жақын араласқан, тіпті туған інісіндей көрген екен. Омбы қаласында екеуі бірге оқыған. Ұлт ұстазы соңғы қамалар сәтінде Өтегенге «қарындасым саған аманат» деп тапсырған көрінеді. Содан кейін Ұлжанмен бас қосыпты.

Ахмет Байтұрсынұлы 1926 жылы өзінің əйгілі «Əдебиет танытқышын» кітап қып бастырып шығарды. Бұл – біздің жыл санауымыздан үш жүз жиырма алты жыл бұрын Эллада елінде жарық көрген Аристотельдің атақты «Поэтикасы» тəрізді. Сөз өнерінің болмысы мен бітімін жүйелі байыптайтын қазақ топырағындағы тұңғыш теориялық зерттеу еді. Егер Лессинг өзінің «Гамбург драматургиясында» Аристотель «Поэтикасын» мінсіздік тұрғысынан «Евклид элементтерімен» қатар қойған болса, біз бүгін Ахаңның «Əдебиет танытқышын» Аристотель «Поэтикасымен» салыстырар едік. Мұның мəнісі – екеуі де: бірі – грек əдебиетінің, екіншісі – қазақ əдебиетінің алғашқы «əліпбилері».

2022 жылғы 1 тамызда Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының Бас директоры Е.Тілешов Мадридтегі қазақ диаспорасының басын құрайтын үкіметтік емес ұйым басшысы, тіл оқытушы Жанат Нұрбаеваны қабылдады. Жанат Аманкелдіқызы – негізі Атырау облысының тумасы. Он жылдан астам Мәскеуде жоғары білім алып қызмет жасағаннан кейін, жанұялық жағдайымен Испанияға қоныс аударыпты. Содан бері 23 жыл бойы Мадрид қаласында тұрып жатыр. Негізгі мамандығы текстиль инженері, алайда шетелде жүріп сұранысқа ие болған соң, орыс, испан тілін оқытуды кәсіп еткен, қазіргі таңда өз бетімен қазақ тілін ақысыз оқытуды қолға алыпты.

«Конституциямызды сауатты редакторлар мен корректорлар түзеу керек» деп жазып жүргенімізге де біраз уақыт болды. Конституция кітабын оқып отырғанда, еріксіз көз сүрінетін қателерді қызыл қаламмен түзеп шықсақ, оқушының диктант дәптерін тексерген мұғалімдей көрінерміз. Бірақ біз үшін Ата Заңымыз қастерлі құндылық болғандықтан, ресми сайттағы электронды нұсқасын ғана пайдаланып, кейбір тұстарына түзетулер жобасын ұсынып келеміз. Сонымен, Ата Заң мәтініндегі өзіміз қате деп есептеген сөздер мен сөз тіркестерін немесе қосымшаларды жақшамен (), баптар мен тармақтарға сілтемелерді тік жақшамен [], ал өзіміз ұсынатын балама нұсқаларды пішінді жақшамен {} ерекшелеп таңбаладық. * * * Ендеше, ең алдымен, ең көп кездесетін сөзден бастайық. Орыс тіліндегі «является» сөзін «болып табылады» деп аудара салған паразит тіркес 20 рет қолданылған.

2022 жылғы 27 шілде күні ЮНЕСКО көлемінде аталып өтіп жатқан Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы аясында Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитеті, Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы ұйымдастырған ұлт ұстазы атындағы оқытушылардың республикалық байқауы өз мәресіне жетті. Бұған облыстық кезеңнен жүзден жүйрік атанған 12 үміткер қатысты. Ахмет Байтұрсынұлы – ұлттық ғылымның негізін қалаған, елдік тарихындағы ұлы санаткер тұлға. Оның өміршең ғылыми-әдістемелік ұстанымдары әлі күнге дейін өзектілігін сақтап келеді.

БАҚ өкілдері назарына! Дәстүрлі "Мемлекеттік тіл және БАҚ" байқауына материалдар 2022 жылдың 15-тамызына дейін қабылданады.

Ахмет Байтұрсынұлының музыкалық мұрасы жөніндегі екіұдай пікірлер көптен бері айтылып келеді. Мәселен, кейбір өңірлерде ұлт ұстазының шығармасы деп орындалып жүрген «Аққұм», «Екі жирен», «Қарғаш», «Қаракөзайым» әндері бар. Бірақ кәсіби музыка мамандары мұны мойындай қоймайды. Олар Ахаңдікі деп айтылатын әндердің бәріне халық шығармалары деп қарайды. Бұған қарсы уәж айтушылардың бірі – қостанайлық жыршы Нағашыбай Алпысов. Талай жылдардан бері Ахаң­ның саз мұрасын насихаттап жүрген ардагер өнерпаз Ахметтің ән-күй мұра­сы жөнінде айтылған жазбаларды іздес­ті­ріп жүріп оқып, жинастырып, сақтап қойыпты.

Тестілеу қазіргі уақытта әлемдік тәжірибеде тілді бағалаудың ең ұтымды жүйесіне айналған. Қазақ тілін меңгеру деңгейін бағалауда да осы жүйе қолданылады. Халықаралық тілдерді білу деңгейін бағалауға арналған үздік жобаларды сараптай келе, бір жүйеге түсіріп әзірлеген «Қазтест» жобасы тестіленушінің мемлекеттік тілді білу деңгейін бағалауда әзірге баламасы жоқ жоба болып отыр. Аталмыш жүйе бойынша 2022 жылға дейін қазақ тілін меңгеруді анықтау 4 бөлік арқылы жүргізіліп, биылғы жылы бесінші бөлік ретінде Айтылым қосылды. Оның үстіне алдыңғы бөліктердің тапсырмалары қайта қаралып, әсіресе, Оқылым, Тыңдалым бөліктеріне көптеген өзгерістер енгізілді. Атап айтқанда, мәтіннің көлемі, мәтіннің тақырыптық ауқымы, мәтін тапсырмалары т.б.

2022 жылғы 22 шілде күні Тіл саясаты комитетінің Әдістеме басқармасының басшысы, филология ғылымдарының кандидаты Айнагүл Көкенова, Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Әдістеме басқармасының басшысы, филология ғылымдарының кандидаты Жазира Искакова мен ғылыми қызметкер Марияш Дәрменова Жұлдыз есімді жас бағдарламашыға ЗООМ арқылы кеңес берді. Жұлдыз Исабекова Тараз қаласындағы колледждің түлегі.

БЕЙНЕСАБАҚТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕ НАСИХАТТАУ БОЙЫНША МӘЛІМЕТТЕР

Тіршілігіміздің негізін қалап, өмір сүруі­міздің заңдылықтарын қалыптастырған ежелгі ата-бабаларымыз кейінгі ұрпа­ғы­на өз тәжірибелерінен түйіндеп: «Ба­рын бағалай білгенге бақ қонады, құн­дылығын құнтай білгенге құт қонады» деген өсиет сөз қалдырыпты. Осы сөз­дің тамырын басып, айтпағын бүгінгі күннің тұрғысынан зерде сүзгісінен өткізіп, ой таразысына тартсақ, адамның басына бақ қонып, бақытты өмір кешуінің де, тірлік қарекетіне құт дарып, ырыздық несібесінің молайуының да тетігі – әркімнің өз ғұмырында пенделік ашкөздік бәсекенің құлы болмай, қанағат құшағында барыңның байыбына жетіп, бағасын білуінде, құндылығыңның құтын қашырмай, қадір-қасиетін сақтай алуында жатқанын аңғару онша қиындық тудырмайды. Алайда солай болғанымен, осы бір қарапайым қағиданы орындауға келгенде әлі күнге дейін ата-баба өсиетіне адалдық танытып, барымыздың бағын ашып, әр­қайсысына өздеріне лайық әділ баға бере алмай жүргеніміз де шындық. Өткеннің жақсысынан үлгі-өнеге алып, оны уақыт талабына сай жетілдіріп, дамыта алмай жүргеніміз де содан болса керек.

Дүниежүзінде жойылып кеткен тіл көп. Оның кейбірі осы сала мамандарының назарына түспеуі де мүмкін. Интернет беттерінде дерегі бар жойылған тілдер туралы мәліметті оқырман назарына ұсынамыз: 1676 жылы тек корн тілінде сөйлейтін соңғы адам Честен Марчант қайтыс болды. 1756 жылы полаб тілінде сөйлейтін соңғы адам Эмерентц Шульце қайтыс болды. 1760 жылы шотланд тілінің гаэлвег диалектісінде сөйлейтін соңғы адам Маргарет МакМюррей қайтыс болды. 1777 жылы корн тілінде жетік сөйлейтін соңғы адам Долли Пентреат қайтыс болды. 1829 жылы беотук тілінде сөйлейтін соңғы адам Шанадитит (шамамен 28) қайтыс болды. 1839 жылы, Матиас Кастреннің мәліметі ­бойынша, матор тілінде сөйлейтін соңғы адам қайтыс болды. 1850 жылы норн тілінде сөйлейтін соңғы адам Уолтер Сазерленд қайтыс болды. 1853 жылы үндіс тайпасының николеньо тілінде сөйлейтін соңғы адам Хуана-Мария қайтыс болды. 1871 жылы тутело тілінде сөйлейтін соңғы адам Никона(en) қайтыс болды.

2022 жылдың 19 шілдесі күні Тіл саясаты Комитеті тапсырысы бойынша Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ қызметкерлері арасында қазақ тіліндегі IT жобалардың кезекті таныстырылымын өткізді. Орталықтың Әдістеме басқармасы ғылыми қызметкері Айгүл Орманова қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған жаңа ақпараттық технологиялар туралы жан-жақты баяндап берді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылы 5 қаңтардағы «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақаласында: «Тарихқа көз жүгіртсек, әр буын белгілі бір сынақты басынан өткереді. Біздің бабаларымыз «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаны», аталарымыз алапат ашаршылықты, қуғын-сүргінді, дүниежүзілік соғысты көрді» деген болатын. Бүгінгі тәуелсіздігіміз жолында қуғын-сүргін көрген мемлекет қайраткерінің бірі – Ахмет Байтұрсынұлы.