27 июля 2022 года по заказу Комитета языковой политики Министерства образования и науки Республики Казахстан Национальный научно-практический центр «Тіл-Қазына» имени Шайсултана Шаяхметова проводит республиканский конкурс имени народного просветителя Ахмета Байтурсынулы в городе Тараз.

Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми практикалық орталығы ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы мен Алаш қозғалысына қатысқан қоғам қайраткерлерінің шетелдердегі архивтерден табылған еңбектері негізінде жинақ әзірлеу бойынша қабырғалы жұмыстарды атқару үстінде. Қазақстандық ғалым мамандардың алғашқы тобы өткенге тағзым, келер ұрпақ үшін ұлағаты мол мұндай киелі іске білек сыбанып кірісіп кетті.

2022 жылғы 15 шілде күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының ұжымы есімі елге танымал белгілі журналист, Орталықтың редакциялық баспа басқармасының бас редакторы, қоғам белсендісі Қойшыбай Есентаевты құрметті еңбек демалысына шығарып салды. Орталықтың Бас директоры Е.Тілешов Қойшыбай Құтжанұлының ұжымдағы ұзақ жылғы жемісті еңбегіне алғыс білдіріп, иығына шапан жапты.

БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ БІР МАҚАЛАСЫ ӨЗІНІҢ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ ІШІНЕН ТАБЫЛДЫ Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» (балаларға) (1912-1925 жылдары көп рет басылған), «Оқу құралы» (үлкендерге) (1921 жылы 2 рет басылған), «Сауат ашқыш» (сауатсыз үлкендерге 1-кітап) (1926 жылы), «Әліпби. Жаңа құрал» (1926-1928 үш рет басылған), «Тіл-құрал» (1914-1927 жылдары үш бөлімнен тұратын, ілгерінді-кейінді 34 рет басылған), «Тіл жұмсар» (І, ІІ), «Баяншы» (1920-1921, оқытушылар қолданбасы) және «Әдебиет танытқыш» (1926) атты кесек теориялық еңбегін ішіне алған оқулықтары басылым көргені белгілі. Ғалым аталған оқулықтарына енген әдеби үлгілерге (шығармалардың) мүмкіндігінше авторын немесе дереккөзін көрсетіп отырған. Аталған оқулықтарда берілген дереккөздерге сүйене отырып өткен ғасырдағы немесе онан да ерте кезеңге тәуелді тұлғаларды немесе әдеби мұраларды зерттеуге жол ашылады.

Қазақтар үшін ақпан төңкерісі қаншалықты түсінікті болса, қазан (әлеуметтік төңкеріс) оларға соншалықты түсініксіз көрінді. Бірінші төңкерісті олар қалай аса қуанышпен қарсы алса, екінші төңкерісті солай аса үреймен қарсы алуға тура келді. Қазақ халқын білетіндер үшін бұл төңкерістерге олардың осылайша қарауы табиғи әрі түсінікті. Қазақтардың бірінші төңкерісті дұрыс түсінуі және оны қуанышпен қарсы алуы, біріншіден, ол патша үкіметінің езгісі мен зорлығынан құтқарса, екіншіден, олардың өзін-өзі басқаруға деген түпкі армандарына деген үмітін нығайтты. Қазақтар үшін екінші төңкерістің түсініксіз болуы оңай түсіндіріледі, себебі қазақтарда капитализм, таптық дифференциация болған жоқ; тіпті басқа халықтардай меншіктің өзі де бөлінбеген, көптеген тұтыну заттары бұқараның ортақ игілігі болып саналды. Қазан төңкерісінің сыртқы көріністері қазақтарды да қатты үрейлендірді. Қазақтар үшін Ресейдің орталық бөліктерінде большевиктік қозғалыстың қалай өтіп жатқаны беймәлім болатын.

Тіл – жалпы ұлтқа ортақ қазына, ал оның түйткілі мен күрмеуі тарқамаған кемшін тұсын түзетіп, өрісін кеңейту – баршамыздың міндетіміз. Осы орайда Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы «Қазақстан Республикасында тіл саясатын іске асырудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аясында «Тіл және қоғам» электрондық альманағы мен «Терминологиялық хабаршы» электрондық бюллетенін шығарып келеді. Орталық қазақ тілін дамытудың өзекті мәселелеріне арналған ғылыми-публицистикалық мақала жазып, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге атсалысып жүрген тіл жанашырларына қаламақы төлейді.

Бұдан бұрын хабарлағанымыздай, «Мемлекеттік тіл және БАҚ-2022» байқауына материал қабылдау жүріп жатыр. Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ақпараттық технология басқармасының басшысы, жас ғалым Мөлдір Бақытқызына осы туралы жолыққанымызда, жан-жақты әңгімелеп берді. «Тіл саясаты комтитеті ұйымдастырып жатқан дәстүрлі байқау биыл он жетінші рет өткізілмекші. Журналистер арасында қаншалықты кең тарағанын, былтырғы сайыс қорытындысы арқылы көз жеткізуге болады: төрт жанр бойынша 131 қалам иесінен 300-ге жуық материал келіп түсті. Әрі жыл санап, қатысушылар саны артып келе жатқанын байқауға болады»,– деді Мөлдір Бақытқызы.

Байтұрсын. (Қол шапалақтау). Ең алдымен емледен не талап етілетінін мәселе етіп қою қажет. Одан талап етілетіні – тіл дыбыстарын сәтті де дәл жеткізу. Екінші, бұл емле оқып-үйренуге жеңіл болуы керек. Бұл екеуі – негізгі талаптар. Мына жерде дау шығып отыр. Бірі емле әліпбимен байланысты десе, екінші біреулер ондай байланыс жоқ дейді. Шын мәнінде емле, әліпби жетілмеген болса, әліпбимен байланысты болады. Мысалға орыс әліпбиін алайық. Орыс әліпбиінде кемшіліктер бар, мысалы: «е», «ю», «я». Жалғастырайық. Профессор Щерба: «хвасталса және хвастался», – дейді. Не себепті бұлай шатыстырады? Себебі – «а» дыбысына сәйкес келетін таңба жоқ. Мәселен, «дарю» «даю» сөздерінен «ю»-дің тіптен екі басқа айтылатынын көріп отырсыз. Демек, орыс әліпбиінде сәйкес таңба жоқ. Енді мына сөздерді алып қарайық: «тебе», немесе мысалы: «чтение», немесе «доброе».

«Мемлекеттік тіл және БАҚ» республикалық конкурсын өткізу қағидалары

"Тіл-Қазына" орталығы қазақ тілін дамытудың өзекті мәселелеріне арналған ғылыми-публицистикалық мақала жазып, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге күш салуға шақырады. Себебі тіл – жалпы ұлтқа ортақ қазына. Ал оның түйіткілі мен күрмеуі тарқамаған кемшін түсін түзету ортақ міндет.

Байтұрсын (қол шапалақтау). Менің баяндамам біздің, қазақ ғылыми және әдеби қызметкерлерінің, халық әдебиеті үшін терминологияны қалай түзіп жатқанымыз туралы және, екіншіден, терминдерді жасағанда қандай приципті ұстанатымыз туралы болады. 1. Термин жасау жөніндегі негізгі ойларым тезистерде айтылған, онымен Съезд делегаттары таныс болар. Менің бұл баяндамам оларға, негізінде, жаңа ештеңе де қоспайды. Қосып, толықтырудан гөрі негізгі ойларымды түсінідруші, нақтылаушы сипатта болады. Тезисте мазмұндалғандардың айқындығы сондай, түсінбестік туғыза қояр ма екен. Тек мазмұн ықшамдығы айтқан ойларымды дұрыс түсінуге аздап көлеңке түсіруі мүмкін; сондықтан мен баяндамамда тезисте айтқан ойларыма сүйене отырып қажетінше нақтылау шегінен шықпай сөз өрбітпекпін.

Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ақпараттық технология басқармасының бас менеджері, жас маман Нұржан Бижомартұлының көлемді мақаласы «Scopus»-та ағылшын тілінде жарық көрді. Оқырманға түсінікті болу үшін айта кетелік, «Scopus» – ғалымдардың есімін дүниежүзілік ғылым әлемінде танымал етудің басты критерийлерінің бірі. Сондықтан, ғылым қуған әрбір адам өз саласындағы позициясын нығайту үшін, әрі рейтингісін көтеру мақсатында ол жерде жариялануға ынтазар.

2022 жылғы 4 шілде күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ғылыми Кеңесінің кезекті отырысы өтті. Күн тәртібіне «Мемлекеттік тапсырма аясындағы және басқа да жұмыстардың орындалуы туралы жарты жылдық есептер: нәтиже, ұсыныс, жетістіктер мен кемшіліктерге талдау» туралы мәселе ұсынылды. Орталықтың басшысы, Кеңес төрағасы Е.Тілешов атап өткендей, Қоғам жұмысын үйлестіруде Ғылыми алқаның орны бөлек. Бұл орталық жоспарлау мен саралау бойынша тиянақты іс атқарып келеді. Жалпы ағымдағы жылдың алғашқы жартысы кең ауқымды іс-шаралармен көмкерілді. Мемлекеттік тілдің мәртебесін асқақтату бағытында атқарылған халықаралық деңгейдегі бас қосулардан бастап, әр басқарманың қызу қызметті жүзеге асырды. Бір сөзбен айтқанда, тіл майданында толас болған жоқ. Алда әлі атқарылар іс көп.

Ахмет Байтұрсынұлы туралы Қызылорда облыстық архивінде тың деректер табылған. Жас ғалым Айдана Махамбет «Қызылорда облыстық мемлекеттік архиві. 184 қор. 1-тізімдеме, 17-іст» қарап Ахмет Байтұрсынұлы өміріне қатысты тың құжаттарды оқырман назарына ұсынды. Құжатты тапқан Айдана замандасымыз оның ғылыми айналымда жоқ екенін айтады. Оқырманға арналған шағын сұхбат Ахмет Байтұрсынұлын зерттеу мен зерделеу ісі туралы әңгіме қозғайды.

2022 жылғы 27 маусым-2 шілде аралығында Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының бас директоры, белгілі ғалым Ербол Тілешов Мәскеуге ғылыми экспедиция құрамында барды. Бір аптаға созылған бұл шоқтығы биік шара ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 150 жыл толу аясында ұйымдастырылды. «Дүниежүзі болып атап өтіп жатқан мерейлі дата тұсында Ахаңның ізі қалған құжаттар табылып қалады-ау деген әлемнің біраз архивтеріне экспедиция жасау ұйғарылған еді. Оның ішінде Финляндияның астанасы Хельсинки қаласынан бастап, Ресей, Өзбекстан секілді мемлекеттер бар. Күні кеше ғана Мәскеу қаласындағы Ресей Федерациясының Мемлекеттік архивінен оралдық.

«Тіл және Қоғам» алманахының биылғы жылғы №1 (55) саны жарық көрді. Оқырман асыға күткен басылымның бұл саны Қазжақстан Республикасы Ғылым және білім министрлігі Тіл саясаты комитетінің төрағасмы Әділбек Қабаның «Ұлт ұлыларын ұлықтайды» деген алғысөзімен ашылған. «Тіл саясаты комитетінің «Тіл және қоғам» алманахы басылымында көрнекті түркітанушы, қазақ тіл білімі және әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы, ұлттық жазудың реформаторы, ұлт ұстазы, рухани көсем Ахмет Байтұрсынұлы туралы белгілі тіл білімі саласы ғалымдарының мақалалар топтамасы жарық көріп отыр. Бұдан басқа, басылым беттерінен, әдеттегідей, тіл оқыту, үйретудің әлем¬дік озық ғылыми жетістіктері туралы жарияланымдармен таныса аласыздар. Бұл айтылғандардың ізденуші әдіскерлер мен тіл мамандары һәм қарапайым оқырман үшін үлкен олжа болары анық.

2022 жылғы 30 маусым күні Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Ақпараттық технология басқармасының басшысы, жас ғалым Мөлдір Бақытқызы «Қазпошта» Акционерлік қоғамы орталық басқару аппараты мен өңірлердегі барлық филиалдарының өкілдеріне қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған ІТ жобаларды таныстырды. Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты Комитеті тапсырысымен өткен шараға 340 адам қатысты.

2022 жылғы 28-30 маусым аралығында тәжірибе алмасу мақсатында Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығына Қарағанды облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы жанындағы Ресурстық тіл орталығының бөлім меңгерушісі, п.ғ.м. Жақанова Жұпар іссапармен келді. Үш күндік іссапар барысында Жұпар Рысқұлқызы Орталық Бас директорының орынбасары Лиза Қожаққызымен және Әдістеме басқармасының басшысы Жазира Мақсұтқызымен кездесті. Іскер пікір алмасулар барысында қазіргі өңірлік орталықтардың хал-ахуалы, өзекті мәселелері, қол жеткізген жетістіктері, сондай-ақ алдағы уақытта бірлесе отырып атқарылатын жұмыстар талқыланды.